Daxil olun:
Ölkə:
Azərbaycan
Dil:
Azərbaycanca
Yaddaşından şikayətlənən yaşlı şəxsin diaqnozu......
Müəllif: Sevinc Salamova
Yaşlı şəxslərin öz yaddaşından şikayətlənmələri o qədər təbii qəbul olunur ki, hətta nisbətən gənc adamlar da yaddaşlarının zəifləməsindən şübhələnəndə düşünürlər: “Aha, deyəsən mən də qocalar kimi “skleroz” olmuşam.” Maraqlıdır ki, gündəlik həyatımıza möhkəm daxil olmuş bu psevdo-tibbi terminin tibb elmində qarşılığı yoxdur. Elmi-praktiki təbabətdə nə “skleroz”, nə də “qocalıq sklerozu” anlayışı yoxdur. Qərb ölkələrində isə heç əhali arsında da belə “skleroz” anlayışı yoxdur. Bu yanlış anlayışlar bizə SSRİ dövründən bir özünəməxsus yadigardır. Amma insafən əhali də bu sözləri özündən kəşf etməyib. İş burasındadır ki, ötən əsrin 50-60-cı illərində SSRİ-də zatən elə də çox olmayan media vasitələrində, xüsusən tibbi-maarif yönümlü radio-verilişlərdə baş beyin damarlarının arteriosklerozunun və ya aterosklerozunun həm də yaddaş pozulmasının mühüm səbəbi olması geniş işıqlandırılırdı. Belə kütləvi maarif işlərinin məqsədinin həqiqətən camaatın qayğısına qalmaq, və ya əhalinin fikrini müharibədən sonrakı dövrdə labüd iqtisadi və ərzaq çətinliklərinin sağlıqlı cəhətlərinə (yəni, “az yemək xeyirlidir”) yönəltmək olub-olmadığını bilmirik. Nə isə ki, əhali üçün “ beyin damarlarının ateroskleroz və ya arteriosklerozu” o vaxtdan qısaca “skleroz” olub. Biz isə bu məqalədə qısa olaraq xüsusən yaşlı şəxslərdə ali sinir fəaliyyəti funksiyalarının, o cümlədən yaddaşın pozulmasının ən vacib səbəbləri olan demensiyalar haqqında danışacağıq. Demensiya nədir? Qısa olaraq, demensiya koqnitiv (qavrama) enmə verərək şəxsin gündəlik fəaliyyətini və ya peşəsi ilə bağlı funksiyalarını pisləşdirən bir sindromdur. Başqa sözlə, demensiya anadangəlmə olmayaraq sonradan müxtəlif xəstəliklər səbəbindən qazanılan, davamlı və bir çox hallarda artan əqil zəiflikdir. Dünyada demensiyaların tədqiqi üzrə lider olan ABŞ Alsheymer Assosiasiyasının 2011-ci ildə demensiyalar üçün qəbul olunmuş rəsmi kriteriyaları aşağıdakı kimidir: – Koqnitiv və davranış dəyişiklikləri simptomları gündəlik həyat fəaliyyətinə və peşə funksiyalarını yerinə yetirməyə mane olur. – Bu koqnitiv və davranış simptomları əvvəlki funksional səviyyədən enişi göstərir. – Mental statusun ötüb-keçən pozulması olan delirium və depressiya inkar olunub. – Koqnitiv enmə xəstə şəxsin və onun yaxınından anamnez toplanması və xəstə şəxsin obyektiv koqnitiv qiymətləndirilməsi ilə təsdiq olunur. – Müsahibə və obyektiv koqnitiv qiymətləndirmə zamanı ən azı 2 qabiliyyətdə enmə təyin olunur: a) Yeni məlumatın qəbulu və saxlanması – “qısamüddətli yaddaş” b) Mühakimə yürüdə bilmək. c) Nitq d) Görmə-fəza oriyentasiya e) Davranış Demensiyaların çoxlu təsnifatları və növləri mövcuddur. Bunlar haqqında danışmayaraq demensiyaların sadəcə iki ən çox yayılmış formasına – Alsheymer xəstəliyinə və Vaskulyar demensiyaya bir qədər diqqət yeirəcəyik. Alsheymer xəstəliyi nədir? Alsheimer xəstəliyi və ya Alsheymer demensiyası (qısa olaraq AX ya AD) qavrama və davranış pozulması ilə özünü göstərən, gündəlik həyat və peşə fəaliyyətini pisləşdirən bir neyrodegenerativ xəstəlikdir. Bu xəstəlik əslində aşkar olunana qədər uzun bir dövr keçir. Səbəbi tam olaraq bilinmir. Lakin məlumdur ki, beyin qabığında, ilk növbədə yaddaşı kodlaşdıran hippokampus adlanan hissədə plaklar – lövhəciklər yaranır. Xəstəlik tədricən və geriyə dönmədən pisləşir. Alsheymer demensiyası bütün növ demensiyaların ən çox yayılmış növü olaraq bunların 60-80%-ni təşkil edir. ABŞ Alsheymer Assosiasiyasının tipik AX üçün 2011-ci il rəsmi kriteriyaları: – Demensiya kriteriyalarına cavab verir. – Aylar-illər ərzində tədricən başlanır. – Müşahidə dövrü ərzində get-gedə pisləşmə aydın surətdə qeyd olunur. – İlkin və ən çox özünü göstərən koqnitiv simptomlar anamnez və koqnitiv müayinədə davamlı aşkar olunur. – AX istisna edən əlamətlər – yanaşı kobud Serebrovaskulyar patologiyanın və digər neyrodegenerativ xəstəliklərin ifadə olunmuş əlamətləri, koqnitiv enmə verən digər nevroloji-ümumtibbi patologiyaların əlamətləridir. Tipik halda Alsheymer xəstəliyində qısamüddətli yaddaş və görmə-fəza oriyentasiyası o qədər aşkar pozulur ki, xəstə gündəlik işlərini asanlıqla görə bilmir və peşəsini səhvlərsiz icra edə bilmir. Başqa sözlə, xəstə bunu gizlətməyə hətta cəhd etsə də başqaları o şəxsdə bu dəyişiklikləri görür. Alsheymer xəstəliyinin hansı kliniki mərhələləri var? Klininki olaraq koqnitiv əlamətlərin enmə dərəcəsi və digər əlamətlərin olmasından asılı olaraq Alsheymer demensiyasının yüngül, mötədil və ağır mərhələləlri ayırd edilir. Lakin bu mərhələlərin davam müddəti fərdidir. Ümumiyyətlə isə Alshemer xəstəliyinin demensiya dövrü 2 ildən – 20 ilə kimi çəkə bilir. Alsheymer xəstəliyinin demensiya dövrünün kliniki mərhələlərinin əlamətləri aşağıdakı kimidir: a) Yüngül AX mərhələsi əlamətləri: – Qısamüddətli yaddaş itib. – Tanış yerlərin yerləşməsi barədə çaşqınlıq. – Sadə gündəlik işləri görmək uzun çəkir. – Pulları idarə etmək və hesabları ödəməkdə çətinlik çəkir. – Doğru mühakimə yürüdə bilməyərək çox vaxt pis qərar verir. – Spontan əqli cəldlik və təşəbbüskarlıq itib. – Əhvalı və xasiyyəti dəyişilib, narahatlıq artıb. b) Mötədil AX mərhələsi əlamətləri: – Yaddaş itkisi və çaşqınlıq artıb. – Diqqətsizlik – Dostları və ailə üzvlərini tanımaqda çətinlik çəkir. – Nitqində, oxuma və yazıda, hesablamada çətinliklər var. – Yeni (yer, əşya, hadisə) nəsə öyrənə bilmir və gözlənilməz situasiya ilə bacarmır. – Fikirlərini mütəşəkkil ifadə edə və məntiqi düşünə bilmir. – Xüsusilə axşamlar narahatlıq, qorxu keçirir, boşuna gəzir və ağlağandır. – Təkarlanan söz və ifadələr, hərəkətlər qeyd olunur. – Psixi əlamətlər – hallusinasiyalar, illuziyalar, sayıqlamalar, izahsız şübhə və paranoya qeyd olunur. – Özünə-nəzarət itib. Məsələn, cəmiyyət önündə söyüşlə danışır, soyunur və ya təbii ehtiyacını yerinə yetirir. – Perseptual motor problemləri: mürəkkəb, bir neçə aktdan ibarət olan hərəkəti icra etməkdə çətinlik var. Məsələn, stol arxasından özü sərbəst dura bilmir. c) Ağır AX mərhələsi əlamətləri: Bu şəxslər ailə üzvlərini və dostlarını qətiyyən tanımır. Onlarla ünsiyyət qurmaq demək olar ki, mümkün deyil. Bu xəstələr gündəlik qayğılarına- qidalanma, geyinmə, yuyunma və s. görə tamamilə başqalarından asılıdırlar. Xəstə huşunda olsa da, demək olar ki, bütün şəxsi keyfiyyətləri itib. Amerikalı həkimlər bu mərhələni belə bir aforizmlə ifadə edirlər: “İşıq yanır, amma evdə heç kəs yoxdur.” Bundan başqa ağır AX-də aşağıdakı əlamətlər də ola bilər: – Arıqlama (qida qəbulundan imtina, baxımsızlıq və ya disfagiyaya görə) – Qıcolmalar – Daimi inildəmə və donquldanma – Artmış yuxululuq və yataq yaraları – Çanaq funksiyalarına nəzarətin tamamilə itməsi Son mərhələdə xəstə günboyu yataqdan durmur. Ölümün səbəbi çox vaxt aspirasion pnevmoniyadır. “Demensiya” diaqnozu hansı müayinə metodları ilə qoyulur? Demensiya, Alsheymer demensiyası ilk növbədə kliniki diaqnozdur. Bütün laborator-instrumental müayinələr əsasən digər səbəbləri inkar etməyə yönəlmişdir. Beləliklə aşağıdakı müayinələr aparılır: – Yaddaş zəiflləməsi, davranış dəyişikliyi kimi koqnitiv dəyişikliyi olan xəstə və onun yaxınından anamnez toplanması. Bu ən həlledici məqamdır. – Obyektiv və nevroloji müayinə - digər nevroloji xəstəlikləri və digər orqan xəstəliklərini aşkar etməyə kömək edir. – Koqnitiv qiymətləndirmə - burada “AD8” kimi subyektiv və “MMSE”, “Mini-Cog”, “MoCA” kimi obyektiv skrininq testlər istifadə olunur. – Neyropsixoloji müayinə - mütəxəssislər tərəfindən aparılır. – Laborator müayinələr - qanın formalı hissəciklərin tam müayinəsi, qanın biokimyəvi müayinəsi, TSH, homosisteinlər, vitamin B12, fol turşusu və vitamin D və nadir hallarda bəzi xüsusi parametrlərin təyini. Məqsəd daxili orqan xəstəliklərini aşkar etməkdir. – Neyrovizualizasiya - ən yaxşı müayinə üsulu MRT-dir. Əsas məqsəd demensiyanı mimikriya edən Xroniki Subdural Hematoma, kəllədaxili şiş, hidrosefaliya kimi xəstəlikləri aşkar etməkdir. – Nisbətən yeni müyinə üsulları likvorun xüsusi analizləri, demensiya üçün xüsusi PET, f-MRT, nadir hallarda istifadə olunan bəzi spesifik genetik analizlərdir. Müayinələr nəticəsində xəstənin funksional statusu və depressiyanın olub-olmaması da müəyyənləşdirilməlidir. Vaskulyar demensiya nədir? Vaskulyar demensiya bütün demensiyaların ikinci ən çox yayılmış növü sayılır. Amma bu daha çox bir xəstəlik kimi yox, bir xəstəliklər qrupu kimi nəzərdən keçirilir. Bu zaman beynin iri və kiçik damarlarının müxtəlif xəstəlikləri – insultlar, TİA-lar, səssiz lakunar infarktlar, arterial hipertenziya ilə əlaqədar arterioskleroz, ateroskleroz, leykoensefalopatiya fonunda tədrici və ya iri damar problemlərindən sonra pilləli koqnitiv enmə baş verir. İlk vaxtlar daha çox alın payı əlamətləri qeyd olunaraq xəstədə davranış, əhval, xasiyyət dəyişikliyi nəzərə çarpır. Xəstə laqeyd, ya hər işə qarışan, kobud-acıqlı və ya bəzən ifrat güləyən, həddən artıq qarınqulu və ya iştahası küskün ola bilir. Mühakimə yürütmə və zehni iş görmə qabiliyyətləri pozulur. Heç nəyə diqqət verə bilmir. Adi gündəlik işləri görə bilmir. Çox vaxt nitq, yeriş, çanaq funksiyaları pozulması və depressiya qeyd olunur. Nevroloji statusda ocaqlı əlamətlər qeyd oluna bilir. Baş beynin MRT müayinəsi zamanı subkortikal işemik ocaqlar və damar xəsətliklərinin digər əlamətləri qeyd olunur. Hesab olunur ki, adətən vaskulyar demensiyada yaxın yaddaşın itməsi Alsheymer xəstəliyindən fərqli olaraq ilk əlamət olmur. Lakin son illərin tədqiqatları – patoloji təşrihlər göstərir ki, sırf vaskulyar demensiya əslində az rast gəlinir. Bundan fərqli olaraq vaskulyar demensiya əlamətləri Alsheymer xəstəliyi ilə birgə çox qeyd olunur. Başqa sözlə, baş beyin qan dövranının pozulması təkcə vaskulyar demensiyası yaratmır, həm də Alsheymer xəstəliyinin inkişafına kömək edir. Buna görə də Amerika Ürək Assosiasiyası və Amerika İnsult Assosiasiyası vaskulyar mənşəli yüngül koqnitiv dəyişiklikləri və ağır dementiv prosesləri özündə birləşdirən ümumiləşdirici “Vaskulyar Koqnitiv Pisləşmə” anlayışını elmə gətirmişdir. Alsheymer xəstəliyinin nə kimi risk faktorları var? 2006-cı ildə dr M.Kivipelto əməkdaşları ilə birgə geniş bir tədqiqat apararaq statistik olaraq Alsheymer xəstəliyi riskini hesablayan “Aqreqat Risk Şkalası” təklif etmişdir: Risk faktoru Əmsal (Alsheymer xəstəliyi ehtimalını neçə dəfə artırır) I dərəcəli xəstə qohum (ata,ana, qardaş, bacı) 3,0 Huş itirməsi ilə Kəllə-Beyin Travması 2,0 65 yaşdan yuxarı yaş 1,0 75 yaşdan yuxarı yaş 4,0 85 yaşdan yuxarı yaş 16,0 Ümumi təhsil 7 ildən aşağı 3,6 Qadın cinsi 1,5 Sistolik arterial təzyiq 140 mm c.süt-dan çox 2,2 Bədən çəkisi indeksi 30 kq/m2-dən çox 2,3 Qanda xolesterin 6,5 mmol/l-dən çox 1,9 Genetik analizdə Ap0E4 bir nüsxədə müsbətdir 4,0 Keçirilmiş beyin insultu 2,4 Keçirilmiş miokard infarktı 2,5 Kontrolsuz Şəkərli diabet tip 2 2,0 Oturaq həyat tərzi 1,7 Davamedən siqaret çəkmə 2,3 Bu cədvələ əsasən əmsallar toplanır və nəticələr belə hesablanır: – 4 və daha azdırsa – AX riski azdır – 5-12 arasındadırsa – AX riski orta dərəcədədir – 13 və daha yuxarı isə – AX riski yüksəkdir. Alsheymer xəstəliyinin 100% qarşısını almaq olarmı? 85 il ömür sürmüş mərhum şairimiz Osman Sarıvəllinin bir şerində deyildiyi kimi, hər kəs 100 il yaşamasa günah onun özündədir. Amma iş də burasındadır ki, şəxs nə qədər çox qocadırsa AX riski bir o qədər də çoxdur. 2017-ci il üçün ABŞ Alsheymer assosiasiyasının verdiyi məlumata əsasən, bu ölkədə 65-74 yaşlı şəxslərin 3%-də, 75-84 yaşlı şəxslərin 17%-də, 85 yaşdan yuxarı şəxslərin 38%-də Alsheymer demensiyası var. Lakin Alsheymer xəstəliyi birdən-birə yaranmır. Müəyyən olunub ki, bu çox uzun və mürəkkəb çoxfaktorlu bir patoloji prosesdir. İlk mərhələsi 5-20 ilə yaxın gizli, tamamilə simptomsuz bir dövrdür. Sonrakı 1-10 il ərzində və bəzən daha artıq müddədə xəstə və qohumları yüngül koqnitiv dəyişiklik aşkar edirlər. Bu adətən predementiv dövr - Yumşaq Koqnitiv Pozulma (MCİ-mild cognitive impairment) mərhələsidir. Bu şəxslər ilkin olaraq yaddaş pisləşməsindən və bəzən digər koqnitiv çətinliklərdən şikayətlənirlər və obyektiv olaraq da bu təsdiq olunur. Lakin onlarda demensiya yoxdur. Başqa sözlə, bu koqnitiv enmə onların gündəlik həyatını və ya peşə funksiyalarını pozmur. Hər il MCİ olanlardan təxminən 5-10%-i Alsheymer demensiyası mərhələsinə keçir. Lakin xoşbəxtlikdən MCİ olan şəxslərdə 60% hallarda 10 ildən şox müddət keçsə də demensiya mərhələsi inkişaf etmir. Hazırda yalnız risk faktorlarına yönələn tədbirlərlə Alsheymer xəstəliyi ehtimalını azaltmaq olar. Hələlik təəssüf ki, 100% AX riskini ləğv edən və ya prosesi hər hansı bir mərhələdə dayandıra bilən dərman vasitəsi yoxdur. Əslində bunun ən böyük bir səbəbi son illərə qədər demensiyaları müalicə edən dərmanların tədqiqinə az maliyyənin ayrılmasıdır. Lakin vəziyyət müsbət tərəfə dəyişib. 2012-ci ildə ABŞ-da Barak Obama administrasiyası Alshemyer xəstəlyini modifikasiya edən müalicə növlərinin tədqiqi üçün tarixi bir qərar qəbul etdi və belə müalicə növlərinin işlənilməsi üçün 156 milyon ABŞ dolları ayırdı. Ona görə də son illər vaksinlərlə, digər xüsusi preparatlarla bağlı ümidverici tədqiqatlar aparılır. Hər şey uğurlu alınsa, ilk belə qabaqlayıcı və effektiv müalicələrin klinikada tətbiqi təxminən 2025-ci ilə planlaşdırılır. Koqnitiv cəhətdən “normal qocalmaq” üçün mən nə etməliyəm? Gəlin razılaşaq ki, bu sualın cavabı bizim hər birimizə maraqlı olmalıdır. Öncə “normal koqnitiv qocalma” dedikdə Amerika Milli Təbabət Akademiyasının-MTA (National Academy of Medicine-NAM, formerly İnstitute of Medicine – İOM) bu barədə qeyd etdiyi ən əsas xüsusiyyətləri göstərək: – Koqnitiv qocalma yüksək mütəhərrik bir prosesdir və bu prosesin sürəti həm fərdlər arasında, həm də fərdin özü üçün zaman getdikcə dəyişə bilir. – Koqnitiv qocalma əqli proseslərin keyfiyyət yox, daha çox kəmiyyət göstəricilərinin-sürətin və həcmin bir qədər azalması ilə müşayiət olunur. – Normal koqnitiv qocalmada bəzi aspektlər stabil qalır və ya hətta əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşır: a) bilik artır və müdrüklük yaranır. b) insanın özünü xoşbəxt hiss etməsi ilə bağlı yaş getdikcə “U”-formalı dəyişiklik qeyd olunur. c) stress, acıq, narahatlıq, kin-küdurətin hamısı yaş getdikcə azalır Amerika MTA bununla əlaqədar 3 əsas tövsiyyə edir: a) Kardio-vaskulyar risk faktorlarını azaltmalı b) Fiziki aktivliyi xüsusilə artırmalı c) Qəbul olunan dərman vasitələrinə diqqət yetirməli İndi isə MTA tövsiyyələrini bir qədər açıqlayaq. a) Kardio-vaskulyar risk faktorlarını azaltmalı Əgər ötən məqalələrimizin birində son vaxtlar əhali arasında insultun niyə bu qədər artmasını izah edən bölümü oxumusuzsa, onda məlumat üçün qeyd edək ki, bütün bu risk faktorlarının - yüksək arterial təzyiq, hiperxolesterinemiya, şəkərli diabet, alkohol, siqaretçəkmə, narkotiklər, azhərəkətlilik, ürək xəstəlikləri və xroniki yuxu defisitinin Alsheymer demensiyası riskini də artırması elmi tədqiqatlarda sübut olunmuşdur. Bu cür fundamental böyük tədqiqatlardan birində Barnes və Yaffe belə bir statistik nəticəyə gəlib ki, əgər ABŞ-da Şəkərli Diabet-tip 2 sayı 10% və ya 25% azalsa – bu müvafiq olaraq 17000 və 42000 nəfərin Alsheymer xəstəlyindən qorunmasına gətirib çıxarardı! Bu müəlliflər qeyd edirlər ki, ABŞ-da Alsheymer demensiyası hallarının potensial olaraq ümumilikdə təxminən 50%-inə qədəri modifikasiya oluna bilən risk faktorlarından asılıdır. Beləliklə, son illərin tədqiqatlarına əsasən hətta insult olmadan da keçən, kliniki özünü göstərməyən “gizli” kiçik damar (arteriola, kapilyar, venula) xəstəliklərinin – səssiz lakunar infarktlar, leykoensefalopatiyanın həm Alsheymer demensiyası, həm də Vaskulyar demensiya riskini artırması təyin olunmuşdur. Bilirsinizmi, bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, ötən əsrin 50-60-cı illərində Sovet tibbi maarifləndirici radio-verilişlərində deyildiyi kimi, məhz baş beyin damarlarının arteriosklerozu və aterosklerozunun (“skleroz”) azaldılmasına yönəlmiş tədbirlər Alsheymer demensiyasına qoruyucu təsir göstərir. Bəzən tibb elmi də moda kimidir: “Yeni-yaxşıca unudulmuş köhnədir.” b) Fiziki aktivliyi xüsusilə artırmalı Bu tövsiyyə ilə əlaqədar olaraq qədim latın aforizmini xatırlatmaq yerinə düşərdi: “Sağlam bədəndə sağlam ruh olar!”. 2011-ci ildə dr K.Erikson və əməkdaşlarının apradığı tədqiqata əsasən müntəzəm idman koqnitiv yaxşılaşma verərək baş beynin gicgah payının yaxın yaddaşa cavabdeh olan hipokampus adlanan hissəsinin həcmini də artırır. Oxşar nəticələri dr L.D Baker və əməkdaşları da 2015-ci ildə “PACE” adlanan tədqiqatda əldə ediblər. c) Qəbul olunan dərman vasitələrinə diqqət yetirməli MTA mütəxəssisləri antixolinergik təsirli dərman vasitələrini yaşı 65 və daha yuxarı olan şəxslərdə qəbul olunmamasını və ümumiyyətlə orta yaşlarda da az qəbul olunmasını məqsədəuyğun sayırlar. Bu dərman vasitələrinə bəzi antidepressant və antihistamin maddələri, həmçinin sidik ifrazı pozulmalarında istifadə olunan bir qisim preparatlar aiddir. Vaskulyar fakorlara təsir edərək xüsusilə qoruyucu təsir edən preparatlara isə angoiotenzin-reseptor blokatorları və bəzi bazis oral hipoqlikemik preparatları misal gətirmək olar. Bundan əlavə zehni aktivliyin artırılması, yuxu rejiminə əməl olunması, sağlıqlı qıda qəbulu da müsbət koqnitiv nəticələrə gətirib çıxarır. Koqnitiv sağlam pəhriz: nə yeməli və nəyi yeməməli? Əslində burada da ürək-damar xəstəliklərinin riskini azaldan, meyvə-tərəvəzlə zəngin, pörtülmüş ağ ətə (toyuq, balıq), qoz-fındığa üstünlük verilən, azduzlu pəhriz öz müsbət rolunu oynayır. Qızartma yeməklər və qırmızı ət (mal, qoyun, donuz, yağlı çöl quşları) ilə pəhriz isə mənfi təsir edir. Bioaktiv qida əlavələri barədə tədqiqatlara əsəasən: – Kakao yağının əlavə qəbulu koqnitiv pis təsir edir. – Vitamin E əlavəsi pis təsir edir. – Üzüm dənəsi ekstraktı və darçın bir qədər müsbət təsir edir. – Balıq məhsulları və pomidor-bibərlə zəngin Aralıq dənizi pəhrizi müsbət təsir edir. – Xüsusilə, qara qarağat koqnitiv müsbət təsir edir. Vaskulyar demensiya və Alsheymer xəstəliyi necə müalicə olunur Vaskulyar demensiya qabaqlana bilən patologiya sayılır. Çünki medikamentoz və qeyri-medikamentoz tədbirlərlə baş beyin qan dövranı pozulmalarının qarşısını almaq mümkündür. Ona görə də vaskulyar demensiyaların müalicəsi də əslində serebrovaskulyar patologiyanın müalicəsi deməkdir. Bu müalicə növləri “Baş beyin qan dövranı pozulmalarının ağırlaşmalarının bərpa müalicəsi” adlı məqaləmizdə nisbətən ətraflı təsvir olunmuşdur. Əvvəlki bölümdə göstərilənləri nəzərə alaraq Alsheymer xəstəliyində demensiya üçün xüsusi preparatlardan biri və damar problemləri ilə bağlı zəruri müalicə tətbiq olunur. Demensiya üçün antixolinesteraza qrupuna aid olan 3 dərmandan biri yüngül AX mərhələsində tətbiq olunur. Mötədil və ağır dərəcəli AX mərhələsində əlavə olaraq N-metil-D-aspartam reseptoru antaqonisti olan preparat da əlavə olunur. Bu məqalədə alınan yekun nəticə: Serebrovaskulyar patologiyanın profilaktika və müalicəsinə yönəldilmiş medikamentoz və qeyri-medikamentoz tədbirlər həm də demensiyaların qarşısını almaqda mühüm rol oynayır. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Paylaşıldı: 14.11.2017
Başgicəllənmələr – çətin şikayətlərə asan baxış
Başağrısı və belağrısı ilə birlikdə başgicəllənmə 3 ən çox qeyd olunan nevroloji şikayətlərə aiddir. Amma xəstələr başgicəllənmə ilə heç də yalnız nevroloqlara müraciət etmirlər. Terapevtlər, LOR-həkimlər, təcili yardım həkimləri və digər ixtisas həkimləri də başgicəllənmə ilə şikayətləri olan xəstələrlə qarşılaşırlar. Bu qarşılaşmadan sonra hər iki tərəfin həmişə razı qaldığını söyləmək ədalətsizlik olardı. Çünki bir çox hallarda subyektiv və obyektiv səbəblərdən həkimlər üçün başgicəllənmələrin səbəbini aşkar etmək çətindir və ya mümkün deyil. Təbii ki, xəstə bununla razılaşmayaraq digər həkimi axtarmağa üstünlük verir. Biz bu məqalədə başgicəllənmələri obyektiv cəhətdən təsvir etməyə çalışacağıq. 1.Başgicəllənmə nədir? Başgicəllənmənin necə yarandığını bilmək üçün ən əvvəl fizioloji nöqteyi-nəzərdən müvazinətin nə olduğunu, necə idarə olunduğunu səthi də olsa bilmək lazımdır. Müvazinət verilmiş şəraitdə statik və dinamik dayanıqlılıqdır. Şüurumuzdan asılı olmayaraq buna rəhbərlik edən isə baş beynin beyincik adlanan hissəsidir. Bununla yanaşı, baş beyin qabığının təpə-ənsə payları vasitəsilə informasiya şüura da çatır. Beləliklə, “müvazinət” funksiyası informasiyaların toplandığı və birləşdirici üst hissəsi beyincik olan üç ayaqlı stola bənzəyir. Bu stolun “ayaqları” isə vestibulyar aparat, dərin proprioseptiv hissiyat və vizual sistemdir. Görmə hissinin izolə pozulması istisna olmaqla, bunlardan birində, yaxud bir neçəsində hər hansı bir səbəbdən pozulma şəraitdən asılı olaraq vertiqo-başgicəllənmə-presinkopal hal-müvazinəti saxlaya bilməmək-izah oluna bilməyən digər şikayətlər kimi bir hissiyyatın yaranmasına gətirib çıxarır. Daha doğrusu, beynimiz bu pozulmaları belə hiss edir. Başqa sözlə desək, başgicəllənmə vestibulyar hisslə somtosensor və görmə hissləri arasında uzlaşma olmadıqda meydana çıxır. Beyincikdə (birləşdirici üst hissə!) pozulma varsa, artıq o biri “ayaq”-lardan asılı olmayaraq müvazinət kəskin pozulur. Beləlklə, hələ 1972-ci ildə amerikalı nevroloq Draham və LOR-həkim Hartın qeyd etdiyi kimi, xəstələr “başgicəllənmə” ümumi adı ilə əslində 4 növ şikayətlə müraciət edirlər. Bunlar aşağıdakılardır: 1) Vertiqo – hərəkət olmadan özünün və ya ətraf aləmin fırlanması və digər növ hərəkət etməsi hissi. Bir qayda olaraq periferik və mərkəzi vestibulyar aparatın zədələnməsinə xasdır. 2) Presinkopal vəziyyət – elə bil ki, bir az sonra bayılacaq kimi bir hiss. Bir qayda olaraq ürək-damar sisteminin funksional vəziyyəti ilə bağlı meydana çıxır. 3) Ataksiya – səndələmə, tarazlığını saxlaya bilməmə hissi. Həm beyincik, həm də proprioseptiv hissiyyatla pozulma ilə bağlı meydana çıxır. 4) Çətin ifadə oluna bilən, dəqiq anladıla bilməyən fəzada deoriyentasiya hissi – sırf başgicəllənmə hissi. Belə hiss isə praktiki olaraq hər mənbədən olan müvazinet sisteminin informasiya problemindən, o cümlədən psixonevroloji xəstəliklərdə meydana çıxa bilər. Bu isə differensial diaqnozu əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirir. Tibbi termin kimi sırf başgicəllənmə dedikdə məhz fəzada deoriyentasiya hissi başa düşülür. Amma ümumiyyətlə başgicəllənmələr adı ilə isə 4 növ şikayətlər birləşdirilir. Beləliklə, yuxarıda qeyd etdiyimiz “üçayaqlı stola” aid tərkib hissələrində hər hansı bir səbəbdən pozulma olsa bu 4 növ şikayət meydana çıxacaq. Belə səbəblər isə çoxdur – vestibulyar aparatın periferik və mərkəzi xəstəlikləri, ürək-damar sisteminin xoşxassəli funksional pozulmalarından tutmuş təhlükəli aritmiyalara kimi xəstəlikləri, sinir sisteminə və vestibulyar aparata təsir edən daxili orqan xəstəlikləri, endogen və ekzogen intoksikasiyalar, somatosensor aparata təsir edən müxtəlif nevroloji xəstəliklər, psixonevroloji xəstəliklər və s. Bütün bunlar isə saysız-hesabsız xəstəliklər deməkdir. Bu isə təbii ki, konkret xəstədə başgicəllənmə səbəbinin tapılmasını obyektiv cəhətdən çətinləşdirir. Ona görə də kiçik bir məqalədə bu qədər çox xəstəlikləri təsvir etmək həm mümkün deyil, həm də heç buna lüzum da yoxdur. Sadəcə xəstələr bilməlidirlər ki, aptekdən “başgicəllənmə dərmanı” alıb sağalmaq həmişə mümkün deyil. Çünki “başgicəllənmə” bir növ “çatışmazlıq” deməkdir. Heç vaxt heç bir həkim xəstəyə sadəcə“çatışmazlıq” dərmanı yazmır. O, heç olmazsa hansı orqan, ya sistemdə “çatışmazlıq” olduğunu bilməlidir. Bundan sonra həmin orqanın “çatışmazlığının” – yəni funksiyasının pozulmasının səbəblərini aşkar etməli və yalnız bundan sonra müalicə yazmalıdır. Ona görə də analoji olaraq “başgicəllənmə” şikayəti olan şəxsdə baş beyin qabığına ötürülən müvazinət barədə informasiya çatışmazlığının məhz haradan qaynaqlandığını bilmək lazımdır. Bundan sonra isə bu problemin etiologiyası-əsl səbəbi müəyyənləşdirilməlidir. Nevroloq yalnız bu halda uğurlu müalicəyə ümid edə bilər. Başgicəllənmədən əlavə xəstələrdə ürəkbulanma, qusma, tərləmə, halsızlıq kimi başgicəllənmə ilə bağlı ikincili simptomlar da qeyd oluna bilər və müalicədə həmçinin bunlar da nəzərə alınmalıdır. 2. Başgicəllənmə şikayəti olan şəxslərdə hansı yanaşı simptom və əlamətlər olduqda qorxuludur? - Yeni və ya kəskin başağrısı - xüsusən Arxa Kəllə Çüxurunda hemorragik insult inkar olunmalıdır. - 38º C və daha yüksək temperatur, əlavə əlamətlər olduqda daha aşağı temperaturlar – kəllədaxili infeksiya inkar olunmalıdır. - İkigörmə və ya görmənin pisləşməsi-insult inkar olunmalıdır. - Nitqin, tələffüzün, eşitmənin, udqunmanın qəfil yaranmış çətinliyi – insult inkar olunmalıdır. - Bir qol və/və ya ayaqda zəiflik – insult inkar olunmalıdır. - Sərbəst otura, dura və ya yeriyə bilməmək - beyincik insultu inkar olunmalıdır. - Bir qolu və ya ayağı ilə yöndəmsiz hərəkətlər, yəni appendikulyar ataksiya - insult inkar olunmalıdır. - Bayılma – təhlükəli ürək aritmiyaları inkar olunmalıdır. - Ətraflarda və/və ya üzdə keyləşmə və uyuşma (paresteziyalar) var – TİA və insult inkar olunmalıdır. - Sinədə ağrı – xüsusən miokard infarktı inkar olunmalıdır. - Arasıkəsilməz qusma – qeyri-spesifik symptomdur, lakin kəllə-daxili təzyiqin artmasına səbəb olan hallar, həmçinin insult inkar olunmalıdır. Bundan savayı baş beyin qan dövranının kəskin pozulmalarını (TİA, insult) inkar etmək üçün xəstədə vertiqo və ya başgicəllənmə şikayəti iki-üç dəqiqədən artıq davam edən aşağıdakı hallarda təxirəsalınmaz həkim-nevroloqun baxışı olmalıdır: - əgər xəstə 50 yaşdan yuxarıdırsa - anamnezdə insult və ya miokard infarktı varsa - əgər insult üçün yüksək risk faktorları (arterial hipertenziya, şəkərli diabet, siqaretçəkmə) varsa Bu hallarda həkim baxış keçirərək nevroloji müayinə aparacaq. Arterial təzyiqi, nəbzi ölçəcək, xüsusi neyro-oftalmoloji testlər edəcək, yerişi və eşitməni qiymətləndirəcək. Bir qayda olaraq və obyektiv-nevroloji müayinə nəticələrindən asılı olaraq qanda şəkər, qanın formalı elementlərinin tam müayinəsi və biokimyəvi müyinəsi aparılacaq. İnsulta şübhə varsa kəllədaxili qanaxmanı gözdən buraxmamaq üçün ilk öncə kontrastsız KT müayinəsi aparılacaq. Əgər nəticə pozitivdirsə, qanaxma mənbəyini aşkar etmək üçün kontrastlı KTA aparıla bilər. Əgər nəticə neqativdirsə MRT müayinələri aparılacaq. Göründüyü kimi, başgicəllənmənin səbəblərindən biri də baş beyin qan dövranının kəskin pozulmalarıdır. Ona görə də həkim-nevroloqlar başgicəllənmə şikayətinə bir qayda olaraq daha həssas yanaşırlar. Çünki bir çox hallarda yaxınlaşan insultun müjdəçiləri olan TİA-lar özünü başgicəllənmələrlə də göstərə bilər. 3. Başgicəllənmə-vertiqo ilə bağlı xəstəliklər Tədqiqatlara əsasən başgicəllənmə şikayəti olanların təxminən 40%-də periferik vestibulyar disfunksiya, 10%-də mərkəzi-beyin kötüyü vestibulyar disfunksiya, 15%-də psixonevroloji problemlər, 25%-də isə ortostatik arterial hipotenziya, intoksikasiyalar, polinevropatiya kimi müxtəlif problemlər qeyd olunur. Hər növ müayinələr olunmasına baxmayaraq 10%-ə qədər hallarda səbəb naməlum qalır. Ən çox yayılmış və ya əhəmiyyət kəsb edən xəstəliklərdən bəziləri aşağıdakılardır. a) Xoşxassəli Paroksizmal Pozision Vertiqo Bütün periferik vestibulyar disfunksiyaların təxminən 50%-ni XPPV təşkil edir. Başqa sözlə, başgicəllənmədən şikayətlənən hər 5 nəfərdən birində səbəb XPPV-dir. XPPV daha çox orta yaş və daha yuxarı yaşlı insanların xəstəliyidir. Əgər anamnezdə travma yoxdursa yaşı 35-dən az olanlarda XPPV nadir hallarda rast gəlinir. Xəstəliyin səbəbi kalsium duzları tərkibli kiçicik kristalların daxili qulaqda periferik vestibulyar aparatın kanalcıqlarından birinə anormal miqdarda topalanaraq qıcıqlanma yaratmasıdır. Bu topalar kanalit adlanır. Baş hərəkət etdikcə - pozision dəyişdikcə kristallar hərəkət edir və nəticədə qısa müddətli-ani, yəni paroksizmal vertiqo yaranır. Simptom və əlamətlərin xəstə üşün nə qədər narahat olmasına baxmayaraq xəstəlik qorxulu deyil, tamamilə xoşxassəlidir. Göründüyü kimi, XPPV çox azsaylı xəstəliklərdəndir ki, adı hər şeyi izah edir. Beləliklə, Vestibulyar Pozulmaların I Beynəlxalq Təsnifatına əsasən xəstəliyin diaqnostik kriteriyaları aşağıdakı kimidir: - Çarpayıya uzanmaq, yataqda dönmək, başın vəziyyətinin digər dəyişməsi ilə meydana çıxan təkrarlanan pozision vertiqo-başgicəllənmə hücumlar - Vertiqonun davam müddəti 1 dəqiqədən azdır. İkincili əlamətlər – ürəkbulanma, tərləmə, özünü qəribə hiss etmə bundan çox çəkə bilər - Çarpayıya uzanandan 1-40 saniyə sonra 1 dəqiqəyə qədər davam edən nistaqm - gözlərin qeyri-iradi hərəkətləri qeyd olunur. - Bu əlamətləri yaradan digər xəstəlik yoxdur. Nevroloq bu kriteriyalara əsaslanaraq diaqnozu Diks-Hallpayk testi vasitəsilə dəqiqləşdirir və kanalit repozisiyası manevrlərindən birinin köməyi ilə (məsələn, Epley manevri) yerindəcə müalicəvi proseduru yerinə yetirir. Lakin yuxarıdakı kriteriyalara cavab verməyən və manevrlərə tabe olmayan hallar atipik sayılır. Belə hallarda xəstələrin əlavə müayinələrə ehtiyacı var. b) Menyer xəstəliyi Menyer xəstəliyi naməlum səbəblərdən daxili qulaqda endolimfa adlanan mayenin çox vaxt birtərəfli toplanması nəticəsində vestibulyar disfunksiyaya gətirib çıxaran bir haldır. Bu xəstəlik nisbətən nadirdir-ümumi prevalentlik 1%-dən azdır. Bütün periferik vestibulyar patologiyaların təxminən 10%-ni təşkil edir. 30-70 yaşlarda, daha çox qadınlarda qeyd olunur. Adətən xəstələr izafi çəkilidirlər və onlarda çox vaxt miqren, osteoartroz, psoriaz, Qastro-Ezofaqeal Reflüks Xəstəliyi kimi yanaşı patologiyalar var. Bunlardan da çox xüsusilə hipotireotik proseslərlə əlaqəsi olduğu üçün bu xəstəlikdə autoimmun proseslərin rolu olduğu güman edilir. Vestibulyar Pozulmaların I Beynəlxalq Təsnifatına əsasən Menyer xəstəliyinin diaqnostik kriteriyaları aşağıdakı kimidir: - 20 dəq-2 saat çəkən və ən azı 2 dəfə qeyd olunmuş spontan vertiqo hücumları - Audiometriya müayinəsində aşağı-mötədil tezliklərdə neyrosensor tipli ağıreşitmə - Fluktuasiya edən birtərəfli aural əlamətlər – qulaqda küy, eşitmənin enməsi, qulaqda doluluq hissi - Bu əlamətləri verə bilən xəstəlik yoxdur Əgər audiometriya ilə təsdiq olunmursa, bu halda xəstəlik mümkün Menyer xəstəliyi adlanır. Audiometrik dəyişikliklər illər keçəndən sonra da qeyd oluna bilər. Nadir hallarda ikitərəfli Menyer xəstəliyi də qeyd oluna bilər. Bu şəxslərin Neyrosifilisə görə yoxlanması mütləq bir şərtdir. Lakin qeyd edək ki, Menyer xəstəliyi diaqnozu qoyduqda ehtiyatlı olub təhlükəli symptom və əlamətlərə fikir vermək laımdır: - Əgər xəstəliyin müddəti 6 aydan azdırsa, hətta yuxarıdakı diaqnostik kriteriyalara cavab versə də diaqnoza tam əmin olmaq olmaz. Xəstəliyin müddətinin ilk 30 günü xüsusilə şübhəlidir. - Xüsusilə bu müddət ərzində hücum epizodlarının ümumi sayı 5-dən azdırsa və ya dalbadal artan xətt üzrə gedirsə (“artan TİA?”) - Xəstədə serebrovaskulyar risk faktorları varsa və xəstəlik ilk dəfə yaşlı dövrdə qeyd olunmağa başlayıbsa Səbəb odur ki, Menyer xəstəliyinin ilk hücumu kliniki cəhətdən vertebro-bazilyar basseyndə TİA-lardan qətiyyən fərqlənməyə bilər. Həmçinin, vertiqo ilə birgə qəfil yaranan birtərəfli neyrosensor ağıreşitmə daxili qulaq labirint hüceyrələrini zədələyən AİCA insultunun əlaməti də ola bilər. Ona görə də şübhəli hallarda bu şəxslər serebrovaskulyar patologiyalar üzrə protokollara müvafiq olaraq MRT, MRA və s. müayinələrdən keçməlidirlər. Menyer xəstəliyinin müalicəsində duzsuz pəhriz, diuretiklər, vestibulyar depressantlar istifadə olunur. Ağır hallarda invaziv müalicələr tələb oluna bilər. c) Vestibulyar Miqren Hesab olunur ki, dünya əhalisinin təxminən 12-16%-də miqren xəstəliyi formaları var. İnkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin təxminən 2%-nə qədərində xroniki miqren olması qeyd olunur. Hesab olunur ki, ABŞ kimi bir böyük ölkənin 1% əhalisində Vestibulyar miqren xəstəliyi var. Razılaşaq ki, bu həqiqətən böyük bir say deməkdir. Vestibulyar miqrenli xəstələrin əksəriyyəti 30-40 yaşlı qadınlardır. Xüsusilə perimenstrual dövrdə başgicəllənmə və ya vertiqo qeyd oluna bilir. Xəstələrin çoxunda hərəkət senzitivliyi sindromu var – onlar nəqliyyat vasitəsi ilə səyahətləri və attraksionları pis keçirirlər. Həmçinin, bəzi qidalar da trigger ola bilir. Beynəlxalq Başağrısı Cəmiyyətinin Başağrısı Pozulmalarının Beynəlxalq Təsnifatının 3-cü beta versiyasına əsasən vestibulyar miqrenin diaqnostik kriteriyaları aşağıdakılardır: a) 5 dəqiqədən-72 saata kimi çəkən mötədil-ağır vertiqo epizodları b) Hazırki və ya anamnezdə aurasız və ya auralı miqren var c) Epizodların ən azı 50%-də aşağdakı miqrenoz xüsusiyyətlərdən ən azı biri var: - Aurasız miqren kriteriyalarına cavab verən başağrısı - Foto-fonofobiya - Visual aura d) Bu əlamətlər başqa xəstəlik ilə izah olunmur. Vestibulyar miqrendə ən çox spontan vertiqo, bəzən isə visual-induksiya olunmuş, pozisional və başın hərəkəti zamanı qeyd olunan vertiqolar nəzərə çarpır. XPPV-də qeyd olunan pozisional vertiqo ilə Vestibulyar miqrendə qeyd olunan pozisional vertiqonun bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Vestibulyar miqrendə qeyd olunan pozisional vertiqo zamanı pozisional nistaqm 1 dəqiqədən artıq, XPPV isə 1 dəqiqədən az çəkir. Vestibulyar miqrendədə vertqo epizodların davamı daha qısa -72 saat ərzində, XPPV-də isə həftələr ərzindədir. Amma il ərzində tezlik nöqteyi-nəzərindən Vestibulyar miqrendə pozisional vertiqolar dəfələrlə qeyd olunur. XPPV də isə bir neçə ildən bir təkrarlana bilər. Vestibulyar miqrenin profilaktika və müalicə prinsipləri miqren üçün qəbul olunmuş müalicə ilə eynidir. Ağır hallarda vestibulyar supressantlar da istifadə oluna bilər. XPPV isə kanalit repozisiyası manevrləri ilə müalicə olunur. d) Ortostatik intolerantlıq Bu zaman xəstə yalnız uzandığı yerdən qalxdıqda başı gicəllənir və bayılmaönü vəziyyət yaranır. Bu başgicəllənmə uzandığı vəziyyətdə, başını döndərdikdə və ya başın hər hansı hərəkətində qeyd olunmur. Bu halda artıq ortostatik yox, pozisional vertiqo-başgicəllənmə olardı. Ortostatik intolerantlığın iki əsas forması ayırd edilir: ortostatik hipotenziya və Postortostatik Taxikardiya Sindromu. Ortostatik hipotenziya həm ürək-damar sistemi xəstəliklərində, həm də müxtəlif endokrin və nevroloji xəstəliklərdə qeyd olunan autonom nevropatiyalar zamanı nəzərə çarpa bilər. Postortostatik Taxikardiya Sindromu (POTS) zamanı isə yerindən qalxdıqda arterial təzyiq düşmür, əvəzində parodoksal olaraq nəbz artır. Xəstələr müvafiq laborator-instrumental müayinələri keçməlidirlər. Ortostatik intolerantlığın hər iki formasında ilk növbədə alt səbəbləri tapmağa çalışmaq lazımdır. Bu mümkün olmadıqda simptomatik və patogenetik müalicə aparılır. Qeyd etmək lazımdır ki, özü-özlüyündə ortostatik intolerantlıq xoşxassəli bir proses ola bilər, amma yıxılma riskinə görə xüsusilə qocalarda çox təhlükəlidir. Ona görə də istənilən halda bu xəstələrə ciddi yanaşılmalıdır. Bundan başqa təhlükəli presinkopal və sinkopal vəziyyətlər, yəni spontan, uzanan yerdə və ya fiziki gərginlikdən sonra bayılmalar qeyd olunduqda kardioloji konsultasiya mütləq bir şərtdir. 4. Vestibulyar patologiyaların farmakoloji müalicəsi Simptomatik müalicə üçün aşağıdakı qrup dərmanlar istifadə olunur: - Antixolinergiklər - Mərkəzi təsirli H1-blokatorlar - Kalsium-kanalı antaqonistləri - D2-dopamin antaqonistləri - 5HT3-serotonin antaqonistləri Vestibulyar-supressiv müalicə XPPV, Bilateral Vestibulyar İtki kim patologiyaların müalicəsində istifadə olunmamalıdır. Vestibulyar neyronit, Menyer xəstəliyi, kimi xəstəliklərin müalicəsi üçün isə istifadəsi məqsədəuyğundur. Vestibulyar miqren kimi xəstəliklərdə isə diqqəti əsas xəstəliyə yönəltmək və vestibular supressantları lazım olduqda istifadə etmək məqsədəuyğundur. Xroniki proseslərdə vestibulyar reabilitasiya müalicələri tətbiq olunur. Beləliklə, başgicəllənmələrdən şikayətlənən xəstələrdən ilk növbədə müfəssəl anamnez toplamaq və obyektiv-nevroloji müayinə aparmaq lazımdır. Nəticələrə uyğun seçmə laborator və instrumental müayinələr etmək və bundan sonra mümkün olduqca etiotrop, əks təqdirdə isə patogenetik və simptomatik müalicəyə çalışmaq lazımdır. Patologiyadan asılı olaraq tək medikamentoz yox, həm də vestibulyar gimnastika, fizioterapiya və cərrahiyyə kimi qeyri-medikamentoz müalicələr tətbiq oluna bilər. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Paylaşıldı: 13.11.2017
Правильное Питание - коротко о главном
Müəllif: Врач консультант по нутритерапии и ортомолекулярной медицине Джамаля Маммадова
Мы это то, что мы едим. Пища – строительный материал организма. Без нее мы не можем жить , а значит мы существуем, за счет того, что едим. Но главное для современного человека ведь не просто существовать и как-то поддерживать свою жизнедеятельность. Отнюдь! Мы хотим жить полноценной жизнью, достигать поставленных задач, быть успешными, красивыми, подвижными и здоровыми. Что для этого нужно? Прежде всего осознавать важный факт: чем мы наполняем свое тело, то оно и будет использовать в качестве материала для поддержания внутренних ресурсов. Это можно сравнить со строительством дома, для наглядности. Мы можем построить дом и произвести ремонт из качественных материалов, а можем купить и использовать самое дешевое и второсортное сырье. Думаю, не стоит объяснять, какой из вариантов простоит и прослужит дольше. Диета – ад или рай Часто сталкиваюсь с мнением, что диеты, правильное питание - это отказ от полноценной жизни, пищевых удовольствий, бесконечный подсчет каллорий каждого проглоченного кусочка пищи , голодовка, еда, лишенная вкуса и наслаждения. Попросту говоря - ад. И люди, пугаясь собственных подобных рассуждений, готовы навсегда отмести и мысли об этом, оправдываясь тем, что жизнь и так коротка, чтобы прожить ее в постоянных ограничениях. Но многие даже не догадываются, что то, что они называют удовольствиями – это всего лишь привычки и довольно ограниченное представление о полноценной жизни. Одна из самых лучших тактик перехода к здоровому питанию - это не запрет, а замена одних привычек на другие, полезные и правильные, которые завтра станут новым образом жизни, ничуть не хуже прежнего. При этом гарантируется хорошее самочувствие, бодрость тела и духа и новые, комфортные ощущения в собственном организме. Одним словом, то, что человек, не испробовав, заранее посчитал адом, может оказаться совершенно замечательной райской жизнью. Кислотно-щелочной баланс, или просто о сложном. Последнее время часто муссируется вопрос о кислотно щелочной среде организма, продуктах, приводящих к сдвигу в ту или иную сторону. Кто-то интересуется этой проблемой, кто-то не обращает на нее внимания. Я хочу еще раз коротко об этом поговорить. Итак, нейтральной считается рН =7. Сдвиг ниже 7 это отклонение в кислую сторону, выше - в щелочную. В наше время загрязненной окружающей среды, использования химикатов, всяческих вредных добавок, использования медикаментов и всего, чем цивилизация щедро "обогащает" наше существование, чаще всего мы сталкиваемся с тем, что рН наших организмов смещается в кислую сторону. А теперь представьте, смещение в кислую сторону всего на 0,01, резко снижает обогащение крови кислородом, нарушает баланс электролитов, снижает активность ферментов, нарушает структуру клеток и повышает в десятки раз риск развития онкологии, так как раковые клетки прекрасно размножаются в кислой среде. Падает иммунитет и человек становится подвержен различным заболеваниям. Страшное дело, не так ли. Вот почему, когда я остерегаю людей от сладкого, от продуктов, содержащих большое количество консервантов, увлечения красным мясом т.д., приводящих к закислению организма, а они в ответ весело отмахиваются, с улыбкой говоря, что без всего этого жизнь не интересна, мне становится грустно. Ведь как бы банально это не звучало, возвращаемся к тезису: мы должны есть для того, чтобы жить, а не наоборот. Для сведения, многие продукты можно искусственно защелачить, предварительно вымочив их несколько часов в воде. Или наоборот - подсушить. Например, это относится к крупам и бобовым. Бобовые особенно необходимо замачивать в холодной воде с добавлением чайной ложки соды. Во-первых, для выравнивания рН, во-вторых, нейтрализуется вещество, вызывающее метеоризм. Крупы хорошо прокаливать перед употреблением на сухой сковородке. То же касается семечек и орехов, для улучшения усвоения, необходимо вымачивать их в воде. Соблюдайте простые правила потребления пищи и будьте внимательны к своему здоровью! В норме организм человека должен иметь показатель рН 7,35-7,45. Есть, чтобы худеть. Это шутка? Нет, это абсолютная правда. Что такое обмен веществ? Это химические реакции, которые происходят в организме человека для поддержания его жизнедеятельности. Он работает хорошо и правильно, когда все его системы запущены и исполняют свои роли слажено. Что нужно для этой работы? Многие внешние и внутренние факторы. Из внешних факторов первостепенное значение имеют питание, сон и двигательная активность. При нарушении режима питания, длительных промежутков между приёмами пищи, недосыпании и сидячем образе жизни, обменные процессы замедляются. И эта одна из основных проблем, мешающих сбросить вес. Организм замедляет обменные процессы, чтобы выжить в стрессовых ситуациях. Длительное голодание и несбаланированная пища, сидячий образ жизни и чрезмерные нагрузки, все это заставляет организм выживать, а значит тормозить процессы, в нем происходящие, не растрачивать энергию, как-будто уходить в спячку. Для нормального функционирования организма необходимо, чтобы без нарушений работала его ферментативная и гормональная системы, соблюдалась гигиена сна и двигательной активности. И непременным фактором является своевременное поступление необходимых питательных веществ. Существует обывательское мнение, что похудеть можно только максимально ограничивая себя в еде. Это очень вредный подход. Объясню почему. Прежде всего это грозит замедлением метаболизма, и тогда каждый небольшой съеденый кусочек будет работать против нашего тела. То есть, вместо того, чтобы превращаться в энергетический баланс, превратиться в запасной жировой балласт. Ведь при недостаточном питании организм получает от мозга команду к накоплению запасов на случай недостатка средств на его строительство. Второй фактор, это действительно испытание воли, некомфортное существование. И даже в случае какого-то результата по снижению веса, непременно рано или поздно произойдет срыв. Ведь невозможно постоянно находиться в состоянии стресса. И тогда все, что было сброшено нелегким путем, быстро накопится вновь. Многими этот путь пройден и знаком. И наконец, для людей, стремящихся похудеть, основными рекомендациями в свете этой проблемы является: - посещение эндокринолога, для проверки гормонального фона и его коррекции в случае необходимости. - соблюдение режима питания по часам. - употребление пищи, содержащей достаточное количество белков, жиров и углеводов в правильных соотношениях. - питание должно быть непременно индивидуально подобранным, учитывающим не только необходимость поступления подходящих питательных веществ, но и обязательно с учётом вкусовых потребностей каждого отдельного человека. - своевременный сон Все это ведет к усилению стрессоустойчивости организма и восстановлению и поддержанию здоровья в целом. Золотая середина – не зря золотая. Да, и это один из важнейших залогов успеха! Порой приходится сталкиваться с обратной стороной медали. Люди, чрезмерно увлекшиеся здоровым образом жизни, начинают перегибать палку. И это, заметьте, тоже очень плохо. Иногда наблюдается такая картина: человек, одержимый идеей правильного питания, приходя в гости, приносит и демонстративно поедает свой диетический паёк. Считаю, что подобное оправдано, если человек болен и придерживается временного или пожизненного ограничения питания на основе своего диагноза. Но если это нормальный человек, в обществе, в гостях, он может выбрать из предложенного рациона что-то для себя в любой ситуации и обстановке. Не страшно, если изредка он позволит себе съесть что-то, что обычно исключает из рациона. Иногда подобные вольности допускать лучше, чем загонять себя в рамки, доводя до абсурда и стресса. Чрезмерная строгость к себе всегда опасна длительными срывами и выбиванием из колеи, а это хуже, чем редкие и умеренные поблажки. А после таких вольностей просто можно провести разгрузочный день, дав организму возможность очиститься и восстановиться. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Paylaşıldı: 11.11.2017
Hepatit B virusundan qorunma yolları və peyvənd
Müəllif: Səbirə Səfərova
Virus hepatitləri barədə daha çox verilən suallardan biri də “hepatit B virusuna qarşı peyvənd olunması vacibdirmi?” sualıdır. Hazırda dünyada 2 milyard insanın hepatit B virusuna yoluxma faktı qeydə alınmışdır (buraya həmin virus infeksiyasından tamamilə sağalmış şəxslər və sağlam virus daşıyıcıları da aiddir), həmin şəxslərin 350 milyonundan çoxunda xroniki B viruslu hepatit qeydə alınır. Hepatit B virusuna yoluxma yolları: - Qanla və qan preparatları ilə təmas - Təsadüfi cinsi əlaqələr - Manikür, pedikür, pirsinq, tatuaj, üz qırxılması zamanı sterilizasiya olunmayan alətlərdən istifadə - Bəzi tibbi manipulyasiyalar - stomatoloji, ginekoloji və s. əməliyyatlar, o cümlədən sünnət zamanı sterilizasiya olunmayan alətlərdən istifadə - Şəxsi gigiyena əşyalarının ikinci şəxslə birgə istifadəsi - Məişətdə eyni iynə və şprislərdən istifadə - İnyeksion narkomaniya - Anadan uşağa hamiləlik, doğuş zamanı və ya südlə Hepatit B virusundan qorunma üsulları: - Laboratoriyalarda əlcək və eynəklərdən istifadə - Cinsi əlaqə zamanı qoruyuculardan istifadə - Birdəfəlik və ya sterilizasiya olunmuş alətlərdən istifadə - Diş fırçası, qayçı, ülgüc, hamam lifindən fərdi istifadə - Qlükometrdə şəkərin ölçülməsi zamanı birdəfəlik iynələrdən istifadə - Birdəfəlik şprislərdən istifadə - Hepatit B virusuna qarşı peyvənd olunmaqla Anadan uşağa şaquli ötürülmə üçün virusun yükü və s. kimi amillər əhəmiyyətlidir, həmçinin körpə doğulduqdan sonra ilk saatlarda vurulan peyvənd və ana südünün verilməməsi (əksər tədqiqatlar HBV-nun ana südü ilə ötürülmə faktını qeyd edir) uşağın yoluxmasının qarşısını almağa kömək edir. Hepatit B virusunun sürətlə yayıldığı dövrdə bu virusa qarşı peyvənd olunmadan real mübarizə aparmaq çətindir. 1981-82-ci illərdə həmin virusa yoluxmuş şəxslərin qan zərdabından alınan ilk peyvəndlərin istehsalına başlanılmışdır. Lakin həmin peyvəndlərin bir sıra yan təsirləri - insan qanının digər zülal tərkiblərinə qarşı reaksiyalar, o cümlədən B viruslu hepatit yaratma epizodları yeni və daha təhlükəsiz peyvəndlərin axtarışına təkan vermiş oldu. Çox keçmədən – 1987-ci ildə maya göbələklərində rekombinant DNT-nin gen modifikasiyası texnologiyaları əsasında hazırlanmış və bəzən “gen mühəndisliyi peyvəndi” adlandırılan peyvəndlərin sənaye istehsalına başlanıldı. Bu peyvəndlərin çatışmazlığı – peyvəndin tərkibindəki maya zülallarının tamamilə xaric edilə bilməməsi olsa da (maya zülallarına qarşı allergiya), əsas üstünlüyü – virusun özünün deyil, onun yalnız səthi antigeninin əldə edilməsi və beləliklə də, peyvənddən sonra xəstəliyin yaranma ehtimalının ləğv edilməsi oldu. Sadə dildə desək, hazırki peyvəndlər özündə virus “saxlamadığı” üçün, peyvənddən sonra B viruslu hepatit yarana bilməz. Hazırda Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının təlimatına görə dünyanın 160-dan artıq ölkəsində, həmçinin Respublikamızda uşaqların hepatit B virusuna qarşı erkən dövrdə vaksinasiyası (peyvənd) aparılır. İlk vaksinasiya körpə doğulduqdan 12 saat sonra, növbəti dozalar müəyyən sxemlər üzrə (ÜST-nın təlimatına uyğun olaraq xüsusi hallar istisna edilməklə, 45 yaşa qədər insanların hamısına göstərişdir) aparılır. Hepatit B virusuna qarşı peyvənd həm də Delta hepatit virusuna yoluxma riskindən qorunmaq deməkdir. Lakin peyvənddən əvvəl qanda mütləq hepatit B virusunun markerləri təyin olunmalı, həkimin göstərişi ilə peyvəndə qərar verilməlidir. Çünki bəzi şəxslər özləri də bilmədən (“sarılıqsız” formada) bu infeksiyaya yoluxmuş ola bilər (bu halda peyvəndin qoruyucu reaksiyası yoxdur və vurulması əhəmiyyətsizdir) və ya elə həmin formada bu infeksiyanı keçirib sağalmış ola bilərlər (bu halda həmin infeksiyaya qarşı “təbii və daimi” immunitet formalaşdığından, peyvəndə ehtiyac yoxdur). Həmçinin bilmək lazımdır ki, peyvəndlərin təlimatında 10-20-% hallarda qoruyucu immunitetin yaranmaması barədə məlumat vardır, peyvəndin müvafiq dozalarından sonra müəyyən müayinələrin təyini ilə bu immunitetin formalaşmasına həkim tərəfindən nəzarət edilməlidir. Orqanizmin immun vəziyyətindən asılı olaraq vurulmuş peyvənd həmin virusa qarşı immuniteti formalaşdırmaya bilər, bu halda həkimin göstərişi ilə bir peyvəndin digəri ilə əvəz edilməsi mümkündür. Peyvəndin vurulmasına əsas əks-göstərişlər maya göbələyinə qarşı allergiya (nadirən rast gəlinir) və peyvəndin planlaşdırıldığı dövrdə “soyuqdəymə” əlamətlərinin olmasıdır (hazırki peyvəndlərdən sonra normalda temperatur reaksiyaları olmur, lakin “soyuqdəymə” və qrip halları zamanı bədən temperaturunun keçici yüksəlməsi müşahidə edilə bilər). Sonda vurğulamaq vacibdir ki, peyvəndin vurulma vaxtlarını təlimatlara uyğun olaraq yenə də həkim nəzarəti ilə həyata keçirmək lazımdır. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Paylaşıldı: 09.11.2017
Metalsız keramik qapaqlar
Müəllif: Stomatoloq Əsəd Rəhmanov, Əlaqə:055 410-84-94
İnsanlarda dişlərin arzuolunmayan rəngi, forması, yerləşməsi bir sıra hallarda belə dişlərə keramik qapaqların hazırlanması zərurəti yaradır. Keramik qapaqları iki qrupa ayırmaq olar: metal əsaslı keramik qapaqlar və metalsız keramik qapaqlar. Metalsız keramik qapaqların daha estetik olması və bir sıra başqa üstünlükləri müasir dövrümüzdə insanlar arasında onlara olan təlabatı daha da artırır. Metalsız keramik qapaqlar nədir? Metalsız keramik qapaqlar – içərisində metal olmayan keramik qapaqlardır. Müasir texnologiyalar içərisində metal olmasa da kifayət qədər möhkəmliyə malik keramik konstruksiyaların yaradılmasına imkan verir. Hal-hazırda hazırlanan metalsız keramik qapaqlar 20-30 il əvvəl hazırlanan metalsız keramik qapaqlardan möhkəmliyinə görə qat-qat üstündür. Metalsız keramik qapaqlarının üstün cəhətləri hansılardır? İnsan orqanizminə ziyansızdırlar. İnsan bədəninə yerləşdirilən hər hansı bir konstruksiyaya ən başlıca tələb bu konstruksiyanın orqanizmə ziyansız olmasıdır. Orqanizm bu konstruksiyaları yad cisim kimi qəbul etməməlidir. Bu baxımdan metalsız keramikanın insan orqanizminə heç bir ziyanı yoxdur. Alergik reaksiyalar törətmirlər. Metal əsaslı keramik konstruksiyaların tərkibindəki metallar bəzi insanlarda allergik reaksiyalar törədir. Bu baxımdan metalsız keramik qapaqlar belə bir problem yaratmırlar. Diş ətini qıcıqlandırmırlar. Metalsız keramikanın dişə və diş əti toxumalarına bioloji uyğunluğa malik olması səbəbindən metalsız keramik qapaqlar diş ətini qıcıqlandırmırlar. Qapaqla təmas sahəsində diş ətinin rəngi olduğu kimi qalır. Metal əsaslı keramik qapaqlarda qapağın kənarlarının diş əti ilə təmas sahəsində keramika təbəqəsi nazik olduğundan onun altındakı metal bəzən diş ətinin altından boz rəngi zolaq şəklində görünür. Metalsız keramik qapaqlarda isə belə hal baş vermir. İçərisində metal karkas olmadığı üçün formaca daha incə olurlar. Metal əsaslı keramik qapaqlar hazırlanarkən metal karkasa olan tələblərdən biri normativə uyğun qalınlıqda olmasıdır. Bu qalınlıq xüsusilə, ön dişlər hazırlanarkən imkan vermir ki, qapaqlar daha incə formada hazırlansın. Metalsız keramik qapaqların daxilində metal karkasın olmaması onları daha incə formada hazırlamağa imkan verir. Hazırlanarkən dişlər az yolunur. Daxilində metal karkas olmadığı üçün dişlər yalnız hazırlanacaq incə qapağın qalınlığı qədər yonulur. Çəkisi yüngül olduğundan insan tez bir zamanda öyrəşir. Diş konstruksiyalarının çəkisi onlara öyrəşmə müddətini müəyyən edən amillərdən biridir. Ona görə də insanlar çəkisi yüngül olan metalsız qapaqlara çox tez öyrəşirlər. Qapaqların kənarları dişlərin üzərinə çox dəqiq oturur. Metalsız keramik qapaqların hazırlanmasında hal-hazırda kompüter texnologiyalarından istifadə olunur. Bu səbəbdən qapağın kənarları diş əti nahiyyəsində dişin boynuna çox dəqiq oturur. Bu isə qapağın altına ağız suyu və mikrobların keçməsinin və gələcəkdə qapağın altındakı dişin kariyeslə zədələnməsinin qarşısını alır. Çox estetik olub təbii dişlərdən seçilmirlər. Metalsız keramikanın təbii işıq şüalarını keçirmə və əks etdirmə xüsusiyyəti dişin toxumaları ilə oxşar olduğundan bu tip qapaqlar təbii dişdən seçilmirlər. Hansı hallarda metalsız keramik qapaqlar hazırlamaq olar? - Bir ədəd zədələnmiş dişin olması zamanı - Diş cərgəsində bir və ya bir neçə dişin olmaması zamanı - Ön dişlərdə estetik qüsur olduqda - Bir dişin və ya diş cərgəsinin qüsuru zamanı - Dişin müalicəsindən sonra plomb qoyulmuş sahə çox böyük olduqda - İnsanlarda metala qarşı allergiya olduqda - İmplant üzərinə diş düzəldilən zaman Hansı hallarda metalsız keramik qapaqlar düzəltmək olmaz? - Xroniki xəstəliklərin kəskinləşmə dövründə - Hamiləlik zamanı - Ağız boşluğunda iltihabi xəstəliklər zamanı - Bruksizm zamanı. Bu zaman insanlar dişlərini bir-birinə sıxır və ya güclü şəkildə sürtürlər ki, bu da keramikanın çatlamasına və sınmasına səbəb ola bilər Metalsız keramik qapaqların hansı növləri var? - Tam keramik - Tam zirkon - Keramik kütlə ilə üzlənmiş zirkon karkaslı Metalsız keramik qapaqların hazırlanmasında tətbiq olunan texnologiyalar hansılardır? - Qatlarla farfor əlavə edilməklə preslənmiş tökmə üsulu - Qalvanoplastika - CAD/CAM. Kompüter 3D modelləşdirilmənin ən müasir üsuludur. Buraya CAD (Computer-Aided Design) və CAM (Computer-Aided Manufacturing) texnologiyaları aiddir. CAD texnologiyasında hazırlanacaq keramik qapağın forması və ölçüləri kompüter vasitəsi ilə müəyyən edilir. CAM texnologiyasında isə kompüterin verdiyi nəticələrə əsasən proqramla idarə olunan dəzgah keramik bloklardan keramik qapaqları və ya onların karkasını yonub hazırlayır. Metalsız keramik qapaqların hazırlanma mərhələləri hansılardır? - Dişlərin yonulması. Dişlər hazırlanacaq qapaqların qalınlığı qədər yonulur - Yuxarı və aşağı diş cərgələrindən ölçü alınması. Bu ölçülər şəraitdən asılı olaraq ya ölçü qaşıqları ilə, ya da optik üsulla götürülür. - Hazırlanacaq qapaqların rənginin seçilməsi. Bu mərhələdə qonşu dişlərin, əks çənədəki dişlərin və pasientin istəyi nəzərə alınır. - Yonulmuş dişlərin üzərinə plastik kütlədən olan müvəqqəti qapaqların hazırlanması və müvəqqəti sementlə fiksasiyası. Qapaqların hazırlanması dövründə yonulmuş dişləri, diş aralarındakı diş ətini qorumaq məqsədi ilə, habelə pasientin çeynəmə, nitq və estetik sahədə çətinliyini nəzərə alıb dişlərin üzərinə plastik kütlədən hazırlanmış müvəqqəti qapaqlar taxılır və müvvəqəti sementlə fiksasiya edilir. - Metalsız keramik qapaqların laboratoriya şəraitində hazırlanması. - Hazırlanmış qapaqlaqların yonulmuş dişlərin üzərində yoxlanması və fiksasiyası. Metalsız keramik qapaqlara necə qulluq etməli? - Ağız boşluğuna və dişlərə gündəlik gigiyenik qulluq edilməsi vacibdir. Bu qapaqlar təbii dişlər kimi gün ərzində 2 dəfə diş fırçası və pastası ilə təmizlənməlidir. Bu zaman yüksək abrazivli (dənəvərliyi çox olan) diş pastası məsləhət görülmür. - Qida qəbulundan sonra keramik qapaqlarla diş ətinin kontakt sahələrindən və diş aralarından qida qalıqları kənar edilməli, ağız boşluğu su və ya xüsusi ağız yaxalayıcıları ilə yaxalanmalı, dişlərin arası diş sapı ilə təmizlənməlidir. - İsti və soyuq qidaların bir yerdə qəbulu (məsələn, isti çay, isti qəhvə ilə dondurma) yolverilməzdir. Keramik qapaqlarla tum, qoz, sümük, buz, dırnaq kimi çox möhkəm əşyaları gəmirmək olmaz. Metalsız keramik qapaqlara müvafiq qulluq edildiyi təqdirdə onlar insana uzun müddət gözəl təbəssüm bəxş edir. Bu səbəbdən ağız boşluğunda dişlərin qapaqlarla örtülməsi zərurəti yaranarsa, metalsız keramik qapaqların yuxarıda sadalanan üstünlüklərini nəzərə alaraq əks-göstərişlər olmadığı təqdirdə dişlərin məhz metalsız keramik qapaqlarla örtülməsi tövsüyə olunur. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır. https://hekimtap.az
Paylaşıldı: 08.11.2017
Boyun ağrıları: səbəbləri, simptomları və müalicə metodları
Müəllif: Osteopat Elfanə Süleymanova , (+994) 50 302-82-56
Boyun ağrısı nədir? Boyun ağrıları son illərdə müasir cəmiyyətin əsas problemlərindən biri olmuşdur. Boynumuz beyni və 5 duyğu orqanlarımızı özündə saxlayan kəlləmizi daşıyan bir hissədir. Boyun nahiyəsi həm həyati mərkəzlərin birləşdiyi keçiş bölgəsi, həm də onurğanın uzantısı olaraq statik vəzifə daşıması ilə əlaqədar bir çox yan təsirlərdən təsirlənə bilər. Boyun ağrılarında xəstəliyin səbəblərini tapmaq üşün bir neçə mərtəbədə dəyərləndirilmə yöntəmləri tətbiq edilir. Boyun ağrısı bir çox xəstəlik və boyun toxumasının zədələnmə səbəbindən yarana bilir. Boyun ağrısına səbəb olan hallara degenerativ disk xəstəliyi, boyun dartınması, boyun travmaları - viplaş (wiplash), disk yırtığı və ya sinir sıxışmasını məsəl gətirmək olar. Boğazın virus infeksiyası kimi adi infeksion xəstəlik zamanı da limfa düyünlərinin (vəzilərin) şişməsi və boyun ağrısı yaranır. Boyun ağrısı eyni zamanda nadir rast gəlinən infeksion xəstəliklərdə, məsələn boyun vərəmi, boyun fəqərə sümüyünün infeksiyası (osteomielit və septik diskiit) və meningit (çox vaxt boyun əzələlərinin rigidliyi ilə müşayiət edilir). Boyun ağrısı birbaşa boyun əzələlərinin zədələnməsi hallarında, fibromialgiya, polimialgiya revmatika, eləcə də yuxu zamanı başın yastıq üzərində narahat pozası səbəbindən də yarana bilir. Boyun ağrısına həmçinin servikal ağrı da deyilir. Boyun ağrılarının risk faktorlarına əlbəyaxa idman növləri, nəqliyyat qəzaları, at sürmək və.s aiddir. Boyun ağrılarının səbəbləri: Ən çox boyun ağrısı səbəbi boyunun gərilməsi və dartınmasıdır, bir neçə gün və ya həftəyə sağalır. Gərilmə həddindən artıq hərəkət və ya boyunun həddindən artıq ekstension vəziyyətə gətirmə zamanı əzələ, vətər və bağların qıcıqlanması səbəbindən yaranır. Boyun ağrısına səbəb olacaq faktorlar çoxdur. Bunları 3 başlıq altında birləşdirmək olar: 1. Onurğadan kənar səbəblərdən yaranan boyun ağrıları: Onurğa səbəbi ilə olmayan, lakin boyunu əhatə edən bəzi ağrılar vardır. Döş qəfəsindən çıxan bəzi əzələ və sinirləri sıxışdıran ağrılara “torasik çıxış sindromları” adı verilir və 3 fərqli səbəbdən ola bilir. - Boyun fəqərəsi ilə 1-ci qabırğanın birləşməsi - Skalenus Antikus əzələsinin sıxışması - Pektoralis minor əzələsinin sıxışması 2. Onurğa səbəbli boyun ağrıları: Bir neçə alt qrupları vardır. - Travmadan sonra yaranan boyun ağrıları: Boyuna təsir edən bəzi travmalarda həyati təhlükələrlə qarşılaşa bilirik. Günlük həyatımızda qarşı-qarşıya qaldığımız kiçik zərbələrdən daha böyük qəzalara qədər boyunumuzun travmalardan çox asanlıqla zədələndiyini unutmamalıyıq. A) Nəqliyyat qəzaları: Nəqliyyat içində avto qəzalarda öndən başqa yerlərə çırpıldığında, boyunda qamçı zərbəzi kimi adlandırılan bir təhlükə ortaya çıxır. B) Hiperfleksion travması: Qəzaya uğrayan insanların başı öncə önə doğru sonra isə əksinə arxaya doğru sürətlə çırpılaraq sallanır. C) Hiperekstension travması: Nəqliyyat vasitəsinə digər nəqliyyat vasitəsinin arxadan çırpılması tam əks vəziyyəti ortaya çıxaracaqdır. D) İdman zədələmələri: boynun kəskin, qəflətən hərəkəti, yıxılmalar və.s E) Degenerasiyaya bağlı boyun ağrıları: Boyunda ən hərəkətli olan 4-cü və 6-cı fəqərələr arasıdır. Bu səbəbdən də 40 yaşlardan etibarən degenerasiya ən çox bu nahiyələrdə başlayır. Disklərən tərkibindəki maye miqdarı azalaraq getdikcə qurumağa və elastikliyini itirməyə başlayır. Şübhəsiz ki, amartizator rolunu oynayan disklər bu vəzifəni görə bilmir və zamanla fəqərələrin arasındakı məsafə azalaraq bir-birinə yaxınlaşır. Təbii ki, bunun nəticəsində dar və həssas kanallardan keçən sinir kökləri strukturu pozulmuş disklər tərəfindən müxtəlif təzyiqlərə məruz qalır. Əlavə olaraq boyunda olan digər oynaqlar da bədənimizin digər bölgələrində olan oynaqlarımız kimi kirəcləşmələri xatırladan müxtəlif dərəcədə degenerasiyalara, struktur pozulmalarına məruz qala bilirlər. F) Peşə ilə əlaqəli boyun ağrıları: Bəzi peşə faktorları və boynumuzun düzgün olmayan vəziyyəti disklərdə yaranan zədələnmə prosesini sürətləndirə bilir. Uzun yol sürücüləri, başı yuxarı vəziyyətdə çalışmaq məcburiyyətində olan boyacılar, oturaraq işləyən kafel ustaları bu risk qruplarına aiddirlər. G) Protruziya və yırtıqlarla bağlı boyun ağrıları: Boyun yırtıqları adətən 5-ci və 6-cı fəqərəarası disklərdə yaranır. Bu zaman qol ağrıları qaçınılmazdır. Yırtıqlarda əlamət olaraq öskürmə və gücənmə zamanı ağrının artması (Valsava testi), başın təpəsindən aşağı doğru basmaqla boyunda ağrı əmələ gəlməsi ( Kompression test), bu ağrının başı yuxarı vəziyyətdə çənədən tutularaq qaldırıldıqda azalması ( distraksion testi) xarakterikdir. Yırtığın ağırlığına görə reflekslər itə bilər, keyləşmələr, əzələ gücü azalması və ya qol əzələsi arıqlamış ola bilir. Erkən diaqnoz qoyulması ilə çox tez zamanda, əməliyyata ehtiyac qalmadan müvəffəqiyyətli nəticələr almaq mümkündür. 3. Boyuna yansıyan ağrılar: Səbəbləri boyunda olmadığı halda ağrının boyunda hiss edilməsi hallarıdır. Buna yansıyan ağrılar deyilir. Bunlara aiddir: - Stressə bağlı ağrılar; - Əzələyə bağlı ağrılar; - Düzgün olmayan duruş; - Göz xəstəlikləri ilə əlaqəli; - Revmatizmlə əlaqəli; - Daxili orqanlarla əlaqəli. Boyun ağrılarının diaqnostikası İlkin dövr dəyişiklikləri kompyuter tomoqrafiya (KT) və maqnit rezonans tomoqrafiyası (MRT) müayinələri daha yaxşı aşkarlayır. Çox zaman yaxşı toplanmış anamnez və xəstənın fizikal müayinəsi yetərli olur. Düz rentgen görüntüləri çox pasiyentdə diaqnoz üçün kifayətdir. Xəstəliyin gedişatına görə əlavə olaraq xəstədən KT və ya MRT müayinələri tələb edilə bilər. Sinir sıxışmalarını aşkar etmək üçün EMQ ( Elektromioqrafiya) müayinəsi, şiş və infeksion patologiyalar üçün sintiqrafiya müayinəsi daha informativdir. Boyun xəstəliklərinin müalicə metodları Boyun xəstəliklərində xəstəliyin diaqnozu və kəskin, yarımkəskin və ya xronik olmasından asılı olaraq müxtəlif yanaşmalar olur. Boyun ağrılarının dərman müalicəsi Müalicə zamanı müxtəlif dərmanlar istifadə edilir. Hansı dərmanın nə qədər müddətdə qəbul edilməsi də həkimin ixtiyarındadır. Bəzi xəstələrin bir-birinə təklif etdikləri dərmanların yan təsirləri o qədər çox ola bilər ki, hətta həyati təhlükə daşıya bilər. Boyun ağrıları zamanı fizioterapiya Boyun ağrıları zamanı dərman qədər təsirli digər bir yöntəm fizioterapiyadır. Məqsəd ağrını kəsmək, gərginləşmiş əzələləri boşaltmaq və məhdudlaşmış boyun hərəkətlərini bərpa etməkdir. Boyun ağrılarının cərrahi müalicəsi: MRT və ya KT, loborator müayinələr, EMQ kimi müayinələr yırtıq olduğunu göstərsə belə ilk öncə konservativ çarələr axtarılmalıdır. Nevroloji simptomlar çox vacibdir. Çünki bunlar cərrahi müalicə qəararı alınmasında böyük rol oynayırlar. Əməliyyat boyunun ön və yanından girilərək aparılır. Əməliyyat edilən nahiyyə son dərəcə həyati təhlükə daşıyan bölgə olduğundan xüsusi mikroskop və müasir avadanlıqların olduğu bir yerdə edilməlidir. Əməliyyatdan sonra reabilitasiya proqramlarına başlanılmalıdır. Boyun ağrılarının müalicəsi: PROLOTERAPİYA Proloterapiya qeyri-cərrahi müalicə metodu olub, degenerativ disk xəstəliklərinin müalicəsində effektiv istifadə edilir. Proloterapiya orqanizmin özü-özünü yeniləməsinə, bərpa etməsinə - proliferasiyaya əsaslanır. İynə ilə onurğanın zədələnmiş nahiyəsində oynaq, bağ və toxumalara hipertonik şəkərli məhlul yeridilərək həmin nahiyədə sağalma prosesini sürətləndirərək zədəli toxumaları bərpa edir. Nəticədə onurğanın oynaq, bağ apparatı sağalır, daha güclü olur. Proloterapiya əməliyyata alternativ müalicə növüdür. Əmliyyatsız onurğanın degenerativ xəstəliklərinin, eləcə də disk qabarma, protruziya, və yırtıqlarının müalicəsi deməkdir. Proloterapiya hətta onurğasında əməliyyat aparılmış, lakin əməliyyatdan sonra da ağrıları keçməyən xəstələr üçün də ideal bir müalicədir. Müalicə müddəti xəstəliyin ağırlığından asılı olaraq 3-6 seans təşkil edir. Hər seans 25-40 dəqiqə zaman tələb edir. Prosedurdan sonra xəstə dərhal normal həyatına dönə bilir. Proloterapiya ölkəmizdə ilk dəfə mənim tərəfimdən 2014-cü ildən tətbiq edilməsinə baxmayaraq, Amerikada 1940-cı illərdən, Türkiyədə isə 2008-ci ildən bəri müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Proloterapiyanın 3 növü var: - Hipertonik məhlul ilə - Trombositlərlə zəngin plazma (PRP) ilə - Kök hüceyrələr ilə Proloterapiya ilə nəinki onurğa xəstəlikləri, eləcə də diz, çanaq oynağı artrozu, burxulmaları, əzələ ağrıları, fibromialgiyaları, karpal tunel sindromu, Kubital sindrom, tenisçi dirsəyi, pubis simphysis ağrıları və. s kimi xəstəliklərin müalicəsində də müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Proloterapiya etdirmədən əməliyyat qərarı almayın! © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır. https://hekimtap.az
Paylaşıldı: 07.11.2017
Uşaqlarda boy geriliyi
Müəllif: Nabat Ağayeva
Boy inkişafı genetik, hormonal, qida, mühit və s. faktorların qarşılıqlı təsiri nəticəsində baş verir. 2 yaşadək uşaqlarda boy inkişafı qidalanmadan asılıdır. 2 yaşdan sonra isə boyu hormonlar tənzim edir. Məktəb dövründə boy inkişafı erkən yaşlara nisbətən ləng və stabil olur. Cinsi inkişaf başladıqda isə boy sürəti artır. Boy inkişafını qiymətləndirmək üçün hər dəfə eyni boy ölçəndən istifadə etmək lazımdır. 2 yaşa qədər uşaqlar uzanıqlı vəziyyətdə, 2 yaşdan sonra isə ayaq üstdə ölçülməlidir. Bəzi irsi xəstəliklər, hormonal çatışmazlıqlar, xroniki xəstəliklər, sümük xəstəlikləri, KİSTİK-FİBROZ və s. boy geriliyinə səbəb olur. Daimi stressdə olan, az yatan, gecə işıqlı otaqda yatan uşaqlarda da boy geriliyi ola bilər. Boy gerilikləri əksər hallarda müalicə vasitəsilə aradan qaldırıla bilər. Vacib məsələ boy geriliyini vaxtında aşkarlamaq və düzgün müalicə etməkdir. Müalicə nə qədər tez başlarsa, o qədər effektli olar. Yaş artdıqca boy geriliyini aradan qaldırmaq olmur. Həkim təyinatı olmadan boyu uzatmaq üçün uşaqlara vitamin, kartan, kalsium və s. dərmanlar vermək olmaz. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Degenerativ disk xəstəlikləri: qabarma, protruziya, yırtıq
Degenerativ disk xəstəlikləri: qabarma (bulging), protruziya, yırtıq (qrıja) Disk degenerasiyası yaşlanmanın təbii bir hissəsidir. Baxmayaraq ki, hamıda simptomlar olmur, lakin zaman keçdikcə hər kəs az və ya çox dərəcədə fəqərəarası disklərində degenerasiya ilə rastlaşır. Fəqərəarası disk degenerasiyası təbİətinə və ağırlığına görə kifayət qədər müxtəlif olur. Degenerativ disk xəstəliyi nədir? Degenerativ disk xəstəliyi boyun və bel ağrılarının ən əsas səbəblərindən biridir. Degenerativ disk xəstəliyi diaqnozu bir çox xəstələr üçün siqnaldır, çünki bu xəstəlik getdikcə proqressivləşən və ağır bir xəstəlikdir. Bir çoxları “degenerativ “ terminini yaşa artdıqca simptomlar daha da pisləşəcək kimi başa düşürlər. Baxmayaraq ki bu termin simptomları, daha çox diskdə zamanla yaranan degenerasiya prosesini təsvir edir. İntervertebral disk nədir? İntervertebral diklər fəqərəarası sümükər arasında yerləşən qığırdaq toxuma olub onurğamızın elastikliyini təmin edir. Disklər fəqərələr arasında boşluqlar yaradaraq onurğanın hərəkətli olmasına şərait yaradırlar. Yaş ilərilədikcə bu boşluqlar daralır və onurğanın əsnəkliyi, elastikliyi də azalmış olur. Diskin ortasında yerləşən gelə bənzər strukturuna pulpoz nüvə, qalın və güclü liflərdən yaranmış xarici hissəsinə anulus fibrozis adı verilib. Disklər eyni zamanda onurğanın təbii əyriliklərini də dəstəkləyirlər. Disklərdə degenerasiya necə yaranır? İnsanlar yaşlandıqca disklərin strukturu dəyişir. Maye tərkibi azalır və həcmi kiçilir. Sağlam insanarda belə yaşla əlaqədar disklərdə yırtılma, turqorun azalması, deformasiya, pulpoz nüvənin daşması, həcminin kiçilməsi ilə əlaqəli fəqərəarası yarıqların daralması baş verir. İnsanın xəbəri olaraqdan və ya bilmədən əvvəllər keçirtdiyi bu travmalar disklərdə degenerasiya prosesini sürətləndirir. Əlavə olaraq peşə travmaları, duruş pozğunluqları və genetik faktorlar bu müddəti qısaldır. İntervertebral diskdə degenerasiya başlayarsa nə olar? Fəqərəarası disklərdə degenerasiya olduqca ( aşınma, yeyilmə, kövrəkləşmə) onurğada osteoartirit (kirəcləşmə) əmələ gəlir. Osteoartirit, sümüklərdə osteofit adı verilən yeni sümük əmələgəlməsinə deyilir və bunun ətraf yumşaq toxuma və sinirləri sıxması nəticəsində ağrı əmələ gəlir. Osteoartirit ağrlıq düşən bütün oynaqlarda rast gəlinə bilər. Oseoartiritin əmələ gəlməsi ilə diskdə degenerasiya daha da sürətlənir. Onurğanın ön və arxa qrup oynaqlarına təzyiq artır. Ön oynaqlar disklər, arxa oynaqlar faset oynaqlarıdır. Degenerasiyaya uğramış diskin yırtılma riski yüksəkdir. Diskin degenerasiyası ilə yanaşı osteoartiritin də əmələ gəlməsi onurğa kanalının daralmasına səbəb olur. Spinal kanalın daralması boyun və döş nahiyyəsində onurğa meyesi və sinirlərə, bel nahiyəsində isə sinirlərə təzyiq göstərir. Degenerativ disk xəstəliyinin əlamətləri: Degenerativ disk xəstəliyi hansı nahiyədə olmasına görə əlamətləri müxtəlif olar. Boyunun degenerativ disk xəstəliyi zamanı boyun ağrısı, boyun tutulması, döş fəqərələrinin degenerativ disk xəstəliyi zamanı kürək ağrısı, bel fəaqərələrinin degenerativ xəstəliyi zamanı isə bel ağrısı olur. Bəzən sinirin sıxılması ilə əlaqəli olaraq yuxarı və aşağı ətraflara yayılan ağrılar ola bilər. Hətta ağrı əllərə və ayaqlara qədər yayıla bilir. Ayrıca olaraq ətraflarda uyuşma, keyləşmə, qarışqagəzmə, yanma, güc itkisi kimi əlamətlər də ola bilər. Bəzi vəziyyətlər və hərəkətlər ağrıyı azalda və ya artıra bilər. Boyunda degenerasiya problemi varsa başgicəllənmə, psixoloji narahatlıq, görmə problemi kimi əlamətlər mümkündür. Çox gecikmiş boyun (servikal) degenerasiya servikal mielopatiyaya gətirib çıxara bilər. Degenerativ disk xəstəliyinin növləri: Degenerativ disk xəstəliyi onurğanın bütün seqmentlərində rast gəlinə bilər. Lakin boyun və bel nahiyəsində daha çox rast gəlinir. Lakin döş hissədə (torokal) də görülməsi nadir deyildir. Bəzən bütün onurğa boyu müşahidə edilir. Fəqərəarası disk qabarması nədir? Fəqərələr arasında yerləşmiş disklər hərəkəti təmin edirlər. Disk qabarması zəifləmiş və kövrəkləşmiş diskin şişməsi, normal yeriləşdiyi yerindən çixmasıdır. Adətən bu proses yavaş-yavaş və uzun zaman müddətində baş verir. Fəqərəarası disk protruziyası və yırtığı nədir? Fəqərəarsı disk protruziyası degenerativ disk xəstəlikləri zamanı çox rast gəlinir. Zəifləmiş, zədələnmiş diskdə anulus fibrozisin-xarici qatıının gərilməsi, pulpoz nüvənin bir tərəfə doğru axması nəticəsində yaranır. Fəqərəarası disk yırtığı zamanı isə mərkəzdə yerləşmiş pulpoz nüvə bir tərəfə doğru axaraq yerini dəyişir, eyni zamanda xarici qat- fibroz həlqə yırtılmış olur. Fəqərəarası disk protruziyası ilə yrtığının fərqi fibroz həlqənin yırtılmasındadır. Protruziya və yırtığın əlamətləri Protruziya və yırtıq yerləşdiyi nahiyədən asılı olaraq simptomlar müxtəlif olur. Məsələn, boyun fəqərəarası disk protruziya və ya yırtığı zamanı boyun ağrısı, qola yayılan ağrılar, uyuşma və keyləşmə, gücsüzlük əlamətləri, bel fəqərəarası disk protruziyası və yırtığı zamanı isə bel ağrısı, ayaqlara yayılan ağrı, uyuşma və keylik, gücsüzlük simptomları müşahidə edilir. Degenerativ disk xəstəliyinin diaqnostikası: İlkin dövr dəyişiklikləri komputer tomoqrafiya (KT) və maqnit rezonans tomoqrafiyası (MRT) müayinələri daha yaxşı aşkarlayır. Çox zaman yaxşı toplanmış anamnez vı xəstənın fizikal müayinəsi yetərli olur. Düz rentgen görüntüləri çox pasiyentdə diaqnoz üçün kifayətdir. Xəstəliyin gedişatına görə əlavə olaraq xəstədən KT və ya MRT müayinələri tələb edilə bilər. Sinir sıxışmalarını aşkar etmək üçün EMQ ( Elektromioqrafiya) müayinəsi, şiş və infeksion patologiyalar üçün sintiqrafiya müayinəsi daha informativdir. Degenerativ disk xəstəliyinin müalicəsi Müalicəyə erkən, vaxtında başlamaq vacibdir. Dərmanlar, fiziki aktivlik, peşə uyğunlaşması, çəki azaldılması çox önəmlidir. Mütləq şəkildə müntəzəm dbədən tərbiyəsi ilə məşğul olunmalıdır.Fizioterapiya prosedurları kömək edə bilər. Nadir hallarda cərrahi müdaxiləyə ehtiyac duyulur. Degenerativ disk xəstəliklərinin; disk qabarmaları, protruziya və yırtıqlarının PROLOTERAPİYA ilə müalicəsi Proloterapiya qeyri-cərrahi müalicə metodu olub, degenerativ disk xəstəliklərinin müalicəsində effektiv istifadə edilir. Proloterapiya orqanizmin özü-özünü yeniləməsinə, bərpa etməsinə- proliferasiyaya əsaslanır. İynə ilə onurğanın zədələnmiş nahiyəsində oynaq, bağ və toxumalara hipertonik şəkərli məhlul yeridilərək həmin nahiyədə sağalma prosesini sürətləndirərək zədəli toxumaları bərpa edir. Nəticədə onurğanın oynaq, bağ apparatı sağalır, daha güclü olur. Proloterapiya əməliyyata alternativ müalicə növüdür. Əmliyyatsız onurğanın degenerativ xəstəliklərinin, eləcə də disk qabarma, protruziya, və yırtıqlarının müalicəsi deməkdir. Proloterapiya hətta onurğasında eməliyyat aparılmış, lakin əməliyyatdan sonra da ağrıları keçməyən xəstələr üçün də ideal bir müalicəsdir. Müalicə müddəti xəstəliyin ağırlığından asılı olaraq 3-6 seans təşkil edir. Hər seans 25-40 dəqiqə zaman tələb edir. Prosedurdan sonra xəstə dərhal normal həyatına dönə bilir. Proloterapiya ölkəmizdə ilk kəz mənim tərəfimdən 2014-cü ildən tətbiq edilməsinə baxmayaraq, Amerikada 1940-cı illərdən, Türkiyədə isə 2008-ci ildən bəri müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Proloterapiyanın 3 növü vardır: - Hipertonik məhlul ilə - Trombositlərlə zəngin plazma (PRP) ilə - Kök hüceyrələr ilə Proloterapiya ilə nəinki onurğa xəstəlikləri, eləcə də diz, çanaq oynağı artrozu, burxulmaları, əzələ ağrıları, fibromialgiyaları, karpal tunel sindromu, Kubital sindrom, tenisçi dirsəyi, pubis simphysis ağrıları və. s kimi xəstəliklərin müalicəsində də müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Proloterapiya etdirmədən əməliyyat qərarı almayın! © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Paylaşıldı: 05.11.2017
...
