Enter using
Country:
Azerbaijan
Language:
English
Qadınlarda qonoinfeksiya haqqında
Author: Mehriban Cabbarova
Qonoreya infeksion venerik xəstəlik olub, qonokokk Neisseria qonorrhoeae tərəfindən törənir. Əsasən sidik-cinsiyyət üzvlərini zədələyir. Xəstəlik kəskin və xronik şəkildə keçə bilər. Mən törədicinin özü haqqında çox geniş informasiya verməyəcəm. Düşünürəm ki, həkimlərimiz kifayət qədər məlumatlıdırlar, pasiyentlərin əksəriyyətinə isə anlaşılmaz olacaq. Ona görə də qısa şəkildə əsas məqamlara toxunacam. Əsas yoluxma yolu cinsi yoldur. Məişət yolu, yəni çirkli mələfə, dəsmal və sair ilə yoluxmaya nadir halda rast gəlinir. Əsasən qız uşaqlarında anadan doğum yolu ilə uşağa keçə bilər və gözlərində blenoreya, konyuktivit verə bilər (Buna görə dogum zamanı yeni doğulmuşun gözlərinə profilaktik dərman tökülür). Qonokokokk hüceyrə daxili infeksiyadır. Əsasən leykositlərdə, trixomonadlarda persistensiya edir (yəni onlar tərəfindən "udulur"). Bu səbəbə görə müalicəsinin effekti ləngiyir. Bəzən xəstəyə düzgün müalicə aparılmadıqda yeni ştamlar L forma qonokokklar əmələ gəlir ki, bunlar da tipik qonokokklardan morfoloji və bioloji xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Əsas da odur ki, qonokokka qarşı orqanizmdə antitelalar yaranmır. Yəni bir şəxs bir neçə dəfə bu infeksiyanı tuta bilər. Antibiotiklərin çox və yersiz təyini L formaların yaranmasına səbəb olur və bu hal xəstəliyin diaqnostikasını, müalicəsini çətinləşdirir. İnfeksiyanın vegetativ formada qalmasına şərait yaranır, antibiotiklərə davamlı £-laktam zəncir yaranır. Qonokoklar əsasən silindrik epiteli sevir. Ona görə də servikal kanalda, Fallop borularında, uretrada, parauretrada, Bartolin vəzilərdə məskən salır. Qenitaloral kontaktlarda qonoreya mənşəli tonzillitlərə, faringitlərə, stomatitlərə, genitalanal kontaktlarda proktitlərə rast gəlinir. İnfeksiyanın gözə düşməsi ilə konyuktivit olur. Uşaqlıq yolunun divarı çoxqatlı yastı epiteldən ibarət olduğu üçün qonoreya mənşəli kolpitlərə aktiv reproduktiv dövrdə ən az rast gəlinir. Ancaq qadında hormonal destabillik dövründə (uşaqlıq yolu divarının hormon təsirindən epitel qatının zəifləyib, kövşəkləşməsi nəticəsində ) - yəni yeniyetməlik dövründə, menopauza dövründə, hamiləlikdə qonoreya mənşəli kolpitlərə çox rast gəlinir. Aktiv reproduktiv dövrdə xəstəlik əsasən kəskin formada qadın cinsiyyət üzvlərinin yuxarı hissələrində daha çox rast gəlinir. Əsasən tuboovarial iltihabi törəmələr, salpingitlər, endometritlər, pelvioperitonitlər şəklində ya da xroniki formada "lal" keçən endoservisitlər, yarımkəskin sistitlər şəklində özünü göstərir. Müasir dövrdə tipik klinik əlaməti yoxdur. Çünki infeksiya mikstinfeksiya (qarışıq) şəklidə tapılır. Yəni başqa infeksiyalarla birgə tapılır. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi digər mikroblarda persistensiya olunur. Bu hal inkubasiya dövrünü uzadır, vaxtında mikrobun aşkar olunmasına mane olur. İnfeksiyanın xronikləşməsi aşağıda göstərilənlərə səbəb ola bilər: - Aybaşı funksiyasının pozulmasına; - Kiçik çanaq üzvlərinin bitişmə xəstəliyinə; - Sonsuzluğa; - Uşaq salmalara; - Kiçik çanaq üzvlərinin ağrı sindromuna. Qonoreya mənşəli proktitlər sakit keçə bilər. Arabir anal nahiyyədə göynəmə, qaşınma, defekasiya zamanı ağrı, tenezmlərə rast gəlinə bilər. Hamilələrdə qonoinfeksiya kolpit, servisit, hamiləliyin 1-ci trimestrində kəskin salpingit, 2 və 3 dövründə xorioamnionit verə bilər. Doğuş zamanı hərarətin qalxmasını, zahılıq dövründə endomiometritlər və ardınca parametrit və sair ağırlaşmalar verə bilər. Adətən qonokokklar qan zərdabının bakterisid təsirindən məhv olur. Lakin bəzi hallarda qan dövranına düşdükdə digər organlarda infeksiya ocaqları yaranır, proses yayılır. Ən çox oynaqlara yayılır xr. sinovit, osteomielit, ən az endokardit, meningit, sepsis verir. Septik hala ən çox süni abortlardan sonra rast gəlinir. Diaqnoz əsasən bakterioskopik, RİF, İFA, PCR üsulu ilə qoyulur. Əgər yaxmada,əkilmədə infeksiya aşkar olunmursa, onda provakasion metodlardan istifadə olunur. Uretra 1-2 sm dərinlikdə 1-2% gümüş nitrat məhlulu ilə silinir, düz bağırsaq 4 sm dərinlikdə 1% QLİSERİNDƏ LÜQOL məhlulu ilə silinir, servikal kanal 1,5 sm dərinlikdə 2-5% gümüş nitratla silinir. Digər metod - 500 mln. Qonovaksini 200 d. Piroqenalla əzələyə vurulur. Ən sadə provokasiya aybaşı zamanı yaxma götürülməsidir. Qeyd: Həkimlərin nəzərinə əgər partnyorların birində diplokokk aşkarlanıbsa, mütləq qonoinfeksiya yoxlanılmalıdır! Müalicə antibiotiklərlə, immunomodulyatorla birgə aparılır, ancaq antibiotiklərə həssaslıq yoxlandıqdan sonra. Müalicədən sonra eubiotik terapiya və fizioterapiya, təkrar yaxma mütləqdir. Mənim öz təcrübəmdə müalicədən sonra pasiyentlərim üzərində apardığım Lazer-maqnit terapiya çox yaxşı nəticələr verib. MÜALİCƏ PARTNYORLARIN İKİSİNƏ EYNİ VAXTDA APARILIR! Müalicə vaxtı spirtli içkilərin qəbulu, cinsi həyat qəbuledilməzdir! © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Published: 08.12.2017
Fəqərəarası disk yırtıqları – neyrocərrahın baxışı
Author: Fərid Qaralov
Fəqərəarası disk yırtıqları onurğa sütununun ən çox rast gəlinən problemlərinə aiddir. Bunlar fəqərə sütununun ən çox bel və boyun şöbələrində, nadir hallarda isə döş şöbəsində qeyd olunur. Normalda fəqərəarası disk iki fəqərə arasında özünəməxsus manjet, balış və ya “oynaq” rolunu oynayaraq onurğa sütununun hərəkətliliyini və elastikliyini təmin edir. Mərkəzində nüsbətən yumşaq substansiya – pulpoz nüvə və ətrafında nizami qaydada tarım çəkilmiş liflərdən ibarət olan fibroz həlqə fəqərəarası diskə bu funksiyaları yerinə yetirməyə imkan verir. Lakin avtomobilçilər və ümumiyyətlə texniki avadanlıqlardan anlayışı olan bütün şəxslər bilir: içində nisbi yumşaq komponenti (məsələn, rezin manjetlər) olan hər bir mütəhərrik mexaniki qurğuda ən tez sıradan çıxan elə həmin yumşaq komponentlərdir. Analoji olaraq zaman getdikcə fəqərə sütununda da quruluşuna görə nisbətdə ən böyük yüklənmə fəqərəarası disklərə düşür. Nəticədə disk tədricən zəifləyir, fibroz həlqədə mikrocırılmalar baş verir. Sonrakı nəticədə pulpoz nüvənin bir hissəsi artmış cırılma yerindən onurğa kanalına keçə bilir. Bu fəqərəarası diskin yırtığıdır. Bəzi hallarda disk yırtığı zaman ərzində yavaş-yavaş inkişaf edir. Digər hallarda isə yırtıq qəfil baş verir. Amma baş vermə sürətindən asılı olmayaraq bütün disk yırtıqları disk degenerasiyası, prolaps (protruziya), ekstruziya (adi yırtıq) və sekvestrasiya mərhələlərini keçir. İlk iki mərhələdə pulpoz nüvə fibroz həlqə hüdudunu keçmir. Heç də bütün disk yırtıqları ağrı vermir. Başqa səbəblərə görə KT və ya MRT olunmuş şəxslərdə belə asimptom fəqərəarası disk yırtıqları qeyd oluna bilər. Disk yırtıqlarının səbəbləri Disk yırtıqlarının ən böyük səbəbi yaşlanma hesab olunur. Lakin burada pasport yaşı yox, bioloji yaşlanma nəzərdə tutulur. Bioloji yaşlanma isə hamıda və bütün toxumalarda eyni sürətlə getmir. Ona görə də yaşa dolduqca fərddən asılı olaraq, artıq uşaq yaşlarından disklərin səthinin xırda kapilyarlarla və daha sonra yeniyetməlik dövründən başlayaraq diffuziya yolu ilə qidalanması bu və ya digər sürətlə azalır. Bəli, nə qədər qəribə səslənsə də bu proses artıq erkən gənclik dövründə, bəzi fərdlərdə isə daha tez başlayır. Nəticədə diskdə suyun miqdarı azalır. Bu səbəbdən disk yırtıqları ən çox 30-50 yaşlarda qeyd olunur. Belə olduğu halda qəfil yük qaldırma, kiçik travmalar, yöndəmsiz hərəkətlər və bəzən hətta öskürmə-asqırma kimi məsum fizioloji aktlar da disk yırtıqlarına səbəb ola bilər. Çünki artıq disk özü sağlam deyil. Belə ki, bir çox şəxslərdə fəqərə sütununda adi yaşlanmadan daha artıq proseslər gedir. Qərb ədəbiyyatında bu proseslər “degenerativ disk xəstəliyi”, “spondilyoz”, rus ədəbiyyatında isə “osteoxondroz” adlandırılır. Hazırda, müasir təbabətdə fəqərəarası disklərdə gedən degenerativ proseslər bir xəstəlik kimi yox, yaşlanmanın, qocalmanın qarşısıalınmaz bir təbii tərkib hissəsi kimi qəbul olunur. Necə adlanmasından asılı olmayaraq disklərdə gedən yaşlanma və degenerasiya onları zəiflədir. Həyat və fəaliyyət tərzinin xüsusiyyətləri, mikroangiopatiyalar isə fəqərələrin özünün qidalanmasını pisləşdirir və bu minvalla disk degenerasiyasını daha da sürətləndirir - elə bil ki, daha tez yırtıq yaranmasına hazırlayır. Belə ki, oturaq həyat tərzi, uzun müddət maşın sürmələr, onurğa sütununda uzun müddətli statik bükülmələr ilə bağlı fəaliyyət, çoxlu miikrotravmalar, piylənmə disklərin diffuziya yolu ilə qidalanmasını pisləşdirir. Şəkərli diabet, arterial hipertenziya, hiperxolesterinemiya, siqaretçəkmə isə onurğa sütunu komponentlərinin kapilyar qan dövranına mənfi təsir edir. Nisbətən yaşlılarda isə artıq diskdə sklerotik-çapıqlaşma prosesi getdiyi üçün şəklini dəyişmiş pulpoz nüvə fibroz həlqə ilə get-gedə bitişir. Nəticədə qocalarda disk yırtığı ehtimalı azalır və olan disk yırtıqları da çox vaxt daha artmır, əksinə kiçilir. Nisbətən gənc yaşlarda isə yırtıq səbəbi kimi disk degenerasiyasından daha çox lokal yüklənmənin qəfil artması rol oynayır. Belə ki, ağır atletdə ştanq qaldırandan sonra, peşəkar futbolçuda (məsələn, Haret Beyl) gərgin oyundan sonra, gənc UFC və ya MMA döyüşçüsündə qısa müddətdə böyük ölçülü bir və ya bir neçə disk yırtığının qeyd olunması neyrocərrahları təəccübləndirmir. Eyni zamanda, tədqiqatçılar müxtəlif genlərin də disklərin sürətli degenerasiyasında rolu olduğunu təsdiqləyirlər. Fəqərəarası disk yırtıqlarının simptomları və əlamətləri Bu simptomlar yırtıq yerləşməsindən və hansı yumşaq toxumaların prosesə qoşulmasından asılı olaraq fərqlənə bilər. Əgər yalnız diskdə problem varsa ağrı olmaya bilər və ya cüsi xarakter daşıya bilər. Buna səbəb odur ki, fərdlər arsında disklərin hissi sinirlərlə innervasiyası dəyişkəndir. Həmçinin, ağrı hissiyatının xüsusiyyətləri fərdlər arasında fərqlidir. Fəqərə seqmentində digər hissələrin dəyişikliyindən, disk yırtğının sinir kökcüyünü sıxmasından asılı olaraq ağrı boyun və ya bel-oma nahiyəsində lokal ağrıdan müavafiq olaraq yuxarı və aşağı bir yaxud hər iki ətrafa vuran ağrılara kimi fərqli simptomlarla qeyd oluna bilər. Xüsusilə bel-oma nahiyəsində disk yırtıqları zamanı ilk dövrlərdə diaqnoz barədə şübhə yaranmaya bilər. Çünki xəstələr bəzən bud, diz və ayaqlarda qeyri-müəyyən ağrılardan şikayətlənirlər. Digər xəstələr isə klassik “işias” əlamətləri ilə - bel nahiyəsindən budun arxası, baldırın bayır səthindən baş barmağa vuran ağrılarla müraciət edirlər. Disk yırtığı ilə bağlı ağrının ən xarakter xüsusiyyəti onun davamedən və ya heç olmazsa, müəyyən pozada davamedən olmasıdır. Lakin ağrının olmaması heç də həmişə yaxşı əlamət deyil. Bel-oma nahiyəsində iri yırtıq at quyruğu kökcüklərini sıxdıqda ağrı çəkilə, əvəzində ətraflarda zəiflik, perianal keyləşmə və sidik ifrazının çətinləşməsi yarana bilər. Bu isə proqnostik baxımdan ağrılardan daha pis əlamətlərdir. Boyun nahiyəsində analoji olaraq disk yırtığı asimptom, yüngül yerli ağrı sindromu ilə və ya bir yuxarı ətrafa vuran kökcük tipli ağrılarla qeyd oluna bilər. Boyun nahiyəsində mərkəzi disk yırtıqları isə ciddi tibbi problemə – yerişin pozulması, hissi pozulmalar, çanaq funksiyalarının pozulması ilə özünü göstərən mielopatiyaya gətirib çıxara bilər. Obyektiv müayinə zamanı yerli əzələ spazmı, bel-oma nahiyəsində kontralgik skolioz qeyd oluna bilər. Bel-oma nahiyəsində yırtıqlar zamanı Laseq əlaməti mənfidirsə, sinir kökcüyünü kompressiya edən yırtıq ehtimalını azaldır. Amma əlamətin müsbət olması disk yırtğına görə olmaya da ola bilər. Başqa sözlə, bu əlamət çox senzitiv, amma az spesifikdir. Çarpaz Laseq əlaməti bel-oma fəqərəarası disk yırtıqları üçün daha spesifikdir. Boyun şöbəsində yalnız klassik radikulyar sindromla müraciət edənlərdə Spurlinq testi həm yüksək senzitiv, həm də spesifikdir. Nevroloji müayinə zamanı müvafiq sinir kökcüklərinə aid hərəki, sensor funksiya və reflekslər yoxlanılır. Laborator-instrumental müayinələrdə fəqərəarası disk yırtıqları barəsində seçim müayinə metodu MRT müayinəsidir. MRT ilə yanaşı sümük strukturları və yanaşı patologiyaları qaçırmamaq üçün fəqərə sütununun müavafiq şöbəsinin rentgenoqrafiyası da aparılır. Hər hansı bir səbəbdən MRT mümkün olmadıqda KT müayinəsi, ehtiyac olduqda isə KT-mieloqrafiya olunur. Bundan başqa tibbi göstərişə görə digər müayinələr də aparıla bilər. Boyun nahiyəsində fəqərəarası disk yırtıqları Boyun nahiyəsində C6 kökcüyünü sıxan C5-C6 disk yırtığı C7 kökcüyünü sıxan C6-C7 dsik yırtığından daha çox qeyd olunur. C5-C6 və C7-Th1 disk yırtıqları bu ikisindən daha az rast gəlinsə də, hərəkət funksiyasına təsir etdiyi üçün gündəlik həyat fəaliyyətini daha çox pisləşdirir. Kliniki sindromlar C4-C5 diski C5-C6 diski C6-C7 diski C7-Th1 diski Adətən sıxılan sinir kökcüyü C5 C6 C7 C8 Hərəki zəiflik Deltavari, Tinüstü və bazunun ikibaşlı əzələsi Bazunun ikibaşlı əzələsi (biseps) Bazunun üşbaşlı əzələsi (triseps) Barmaq fleksorları, əlin öz əzələləri Hissi pozulma Bazu Baş barmaq III barmaq V və bəzən üstəgəl IV barmaq Refleks dəyişikliyi Dəyişikliksiz və ya biseps refleksi Biseps refleksi Triseps refleksi Dəyişikliksiz və ya triseps refleksi Bel-oma nahiyəsində fəqərəarası disk yırtıqları Disk yırtıqları lateral qeyd olunsa fəqərəarası dəlikdə sinir kökcüyünü, mərkəzi olsa “at quyruğunu” təşkil edən sinir kökcüklərinin kompressiyası baş verir. Bel-oma nahiyəsində qeyd olunan disk yırtıqlarının 90%- i L4-L5 və L5-S1 arasında olur. L3-L4 arasında və daha yuxarı seqmentlərdə xeyli az hallarda rast gəlinir. Kliniki sindromlar L3-L4 diski L4-L5 diski L5-S1 diski Adətən sıxılan sinir kökcüyü L4 L5 S1 Ağrı irradiasiyası Budun ön səthi “İşias” tipli “İşias” tipli Hərəki zəiflik Budun 4-başlı əzələsi (dizin açılması) - Qamışın ön əzələsi (ayaq pəncəsinin dorzifleksiyası) - Ayaq baş barmağını açan əzələ (baş barmağın dorzifleksiyası Baldırın arxa qrup əzələləri (ayaqaltı bükülmə) Hissi pozulma Medial baldır Ayaq arxası-baş barmaq, lateral baldır Lateral ayaq Refleks Diz refleksi (L2-L4 kökcükləri) Medial yarızarlı-yarıvətərli əzələ refleksi (L5 kökcüyü) Aşil refleksi (S1 kökcüyü) Nisbi tezlik 10%-dən az 45% 45% Boyun və bel ağrılarında ciddi xəstəlik şübhəsi doğuran “qırmızı” symptom və əlamətlər – Gecə ağrıları: Şiş? – Qızdırma, yaxın vaxtlarda bakterial infeksiya keçirən, aktiv vərəm xəstəsi olan, venadaxili narkotik istifadə edən, uzun müddət və yüksək dozada kortikosteroid istfadə olunan xəstə, bel əzələlərinin kəskin spazmı: Epidural abses? Diskit? – Bir ətrafa elektrik cərəyanı kimi vuran şiddətli ağrılar: Sinir-kökcük kompressiyası? – Böyük travma: Sınıq? Çıxıq? – Osteoporozlu xəstədə kiçik travma: Kompression sınıq? – Anamnezdə kanser: Metastaz? – Uzun müddətli qızdırma, arıqlama: Çoxsaylı myeloma? Digər system xəstəlik? – Uşaqda bel ağrısı: Şiş? “Bitişmiş” onurğa beyni? – 50 yaşdan yuxarı şəxsdə ilk dəfə boyun və ya bel ağrısı və ya fərqli ağrılar – Aşkar nevroloji əlamətlər: yerişin pozulması, yuxarı və ya aşağı ətraflarda ikitərəfli hissi yaxud hərəki pozulmalar: At quyruğu sindromu və ya onurğa beyni kompressiyası – Çanaq funksiyalarının pozulması – Fəqərələrin palpasiya və perkussiyada ifadə olunmuş ağrılılığı: Metastaz? Bu cür xəstələrin neyrocərrah tərəfindən təcili müayinəsi tövsiyyə olunur. “At quyruğu sindromu” xəstələr isə təxirəsalınmadan müayinə olunmalıdırlar. “At quyruğu sindromu” Bu sindrom təxirəsalınmaz neyrocərrahi vəziyyətdir. Bir neçə saat ərzində dekompressiya aparılmasa, sinir kökcüklərində geridönməz dəyişikliklər ucbatından xüsusilə çanaq funksiyaları həmişəlik pozulmuş vəziyyətdə qala bilər. Bəs “cauda equina – at quyruğu” nədir? Onurğa beyni 33-34 seqmentdən ibarətdir. Hər bir seqmentə aid olan bir cüt onurğa beyni siniri özünə müvafiq olan fəqərəarası dəlikdən çıxır. Lakin onurğa beyninin aşağı sərhədi L1-L2 fəqərələri arasında bitir. Ona görə də L2-dən başlayaraq alt fəqərəarası dəliklərə aid olan sinir kökcükləri aşağıda onurğa beyni olmadan fəqərə sütunu kanalında bir qədər irəlilədikdən sonra özünə aid olan dəlikdən çıxmalı olurlar. Nazik ip şəklində olan bu sinir kökcüklərinin topası at quyruğuna bənzədiyi üçün anatomlar tərəfindən belə qəribə səslənən ad almışdır. At quyruğunu təşkil edən sinir kökcükləri aşağı ətrafların əzələləri və hissiyatına, həmçinin çanaq funksiyalarına və cinsi funksiyaya cavabdehdirlər. – Etiologiyası: iri mərkəzi-arxa disk yırtığı ilə bel-oma kökcüklərinin ikincili kompressiyası, şişlər, karsinomatoz meningit, araxnoidit, spinal stenoz – Kliniki əlamətlər: A) Hərəkət pozulmaları – çoxsaylı kökcüklərə aid əzələlərin zəifliyi və paraparez B) Enmiş reflekslər - adətən Aşil refleksi ikitərəfli itir C) Sfinkterlərdə pozulma: sidik durğunluğu aşıb-daşma sidik saxlaya bilməməsinə səbəb ola bilir. Anal sfinkterin tonusunun itməsi isə defekasiya aktına nəzarətin itməsinə səbəb olur. Fəqərəarası disk yırtıqlarının müalicəsi Neyrocərrah diaqnoz qoyduqda təkcə ağrıların irradiasiyasını, sinir-kökcüyünün kompression əlamətlərini yox, edəcəyi əməliyyatın uğurlu nəticəsi baxımından həm də MRT şəkillə kliniki mənzərənin üst-üstə düşməsini nəzərə alır. Əgər təcili əməliyyat göstərişi yoxdursa konservativ müalicə tətbiq olunur. Bunlara xəstənin vəziyyətindən asılı olaraq Qeyri-Steroid Əks İltihabi Maddələrin, yüngül miorelaksantların, fizioterapiyanın, müalicəvi bədən tərbiyəsinin, perkutaneal, USM və ya KT nəzarətli foraminal selektiv və epidural steroid blokadaların tətbiqi aiddir. Əgər ötən əsrdə disk yırtıqlarına görə sonradan xəstəyə mütləq əlillik dərəcəsi verilən laminektomiya olunurdusa hazırda müxtəlif invaziv müdaxilələr icra olunur. Tipik hallarda 1-3 aydan artıq aparılmış konservativ müalicə effekt vermədikdə və digər göstərişlər olduqda aşağıdakı əməliyyat növləri tətbiq olunur: İntralaminar mikrocərrahi yolla disk yırtığının xaric olunması Hazırda disk yırtıqlarının cərrahi müalicəsinin “qızıl standartı” sayılır. Ümumi narkoz altında əməliyyat zamanı alın lupası və ya operasion mikroskop istifadə edilərək dəridə 3-4 sm uzunluğunda kəsik aparılır. Fəqərəarası seqmentin minimal rezeksiyasından sonra disk yırtğı xaric olunur. Əməliyyatdan sonrakı ilk günlərdə xəstə ayağa qaldırılır. Stasionar müalicə müddəti 5-7 gün, qeyri-fiziki əməyə başlama müddəti 7-14 gündən sonra, fiziki əməyə başlama müddəti isə 2-4 həftədən sonra, oturaq vəziyyətdən bir ay ərzində yayınmaq və adətən yarımsərt bel korsetindən 1-2 ay müddətinə istifadə etmək tövsiyyə olunur. Ön boyun diskektomiyası və fuzion Boynun önündə kiçik kəsiklə servikal şöbəyə giriş əldə olunuraq fəqərəarası disk xaric olunur və yerinə sümük yaxud digər əvəzedici qraft tətbiq olunur. Zaman getdikcə bu qraft fəqərəarası sahənin stabilləşməsinə - fuziona (birləşmə) səbəb olur. Servikal korpektomiya Bu əməliyyat zamanı dekompressiya məqsədilə fəqərə hissəsi və fəqərəarası disk xaric olunur. Sümük qraft və ya vintli metal lövhə tətbiq olunaraq onurğa sütunu seqmenti stabilləşdirilir. Dinamik stabilizasiya Diskektomiya aparıldıqdan sonra dinamik komponentli stabilizasion implant qoyulur. Bu implant qurğular yüklənməni diskdən götürərək onurğanın arxa seqmentinə ötürür və seqmentin hərəkətinə də imkan yaradır. Fasetektomiya Faset bir hissəsi götürülməklə onurğa kanalı sahəsi artırılır Foraminotomiya Fəqərəarası dəlik genəldilərək sinir-kökcük gedişi üçün sahə artırılır. İntervertebral disk annuloplastikası Fəqərəarası disk 15 dəq ərzində 900 C intraoperasion qızdırılır. Məqsəd diskin vaporizasiyası və qıcıqlanan sinir ucluqlarının məhv edilməsidir. İntervertebral disk artroplastikası Bu zaman boyun və ya bel şöbəsində degenerasiya olunmuş disk süni materialla əvəz olunur. Laminoplastika Servikal şöbəyə boyun arxasından giriş əldə olunur. Onurğa kanalında rekonstruksiya aparılaraq onurğa beyni üçün daha çox sahə əldə olunur. Laminotomiya Sinir kökcüklərinə kompressiyanı azaltmaq üçün fəqərənin lamina adlanan hissəsindən bir qədəri xaric olunur. Endoskopik cərrahiyyə Boyun nahiyəsində yırtıqlar zamanı ön-yan endoskopik metod, ön boyun endoskopik diskektomiya və arxa endoskopik diskektomiya metodları, döş şöbəsində yırtıqlar zamanı ön və ya torakoskopik metod, bel şöbəsində yırtıqlar zamanı arxa-yan endoskopik metodlar tətbiq olunur. Endoskopik əməliyyatların üstünlüyü odur ki, əməliyyat travması xeyli azdır. Kəsik sahəsi 1-2,5 sm-dir, əməliyyat sonrası ağırlaşmalar isə azdır. Xəstə həmin gün və ya səhəri gün yeriyə, 3-4 gündən sonra evə yazıla bilər. Reabilitasiya və əvvəlki əmək fəaliyyətinə qaytıma müddəti də tez olur. Endoskopik spinal diskektomiya əməliyyatlarının mənfi cəhəti yırtğın ölçüləri və yerləşməsinə görə məhdudiyyətlərin olmasıdır. Başqa sözlə, hər xəstədə uğurlu alınmır. Beləliklə, boyun və bel ağrılarında konservativ müalicələrin effekt verməməsi və təhlükəli nevroloji simptomatika qeyd olunanda ciddi ağırlaşmaların qarşısının vaxtında alınması üçün neyrocərrahın baxışı vacibdir. Mövzu iləbağlı video: © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Published: 05.12.2017
Dişlərin fissurlarının hermetizasiyası
Author: Stomatoloq Əsəd Rəhmanov, Əlaqə:055 410-84-94
Kiçik və böyük azı dişlərinin çeynəmə səthində fissurlar adlanan təbii şırımlar və yarıqlar mövcuddur. Fissurlarin dərinliyi 0.25 mm-dən 3 mm-dək olur. Dishlər çıxan anda fissurlar dərin və ensiz olur. Bu zaman dişin mina qatı fissurlarda hələ tam yetişməmiş halda olur. Dərin və ensiz fissurlar diş firçası ilə çox çətin təmizlənir. Qida qalıqları fissurlarda ilişib qalır və həmin andan etibarən orada bakteriyalar toplaşır. Ağız boşluğunda 50 milyard bakteriya yaşayır. Bu bakteriyalar ağız boşluğunun təbii sakinləridir. Əgər bakteriyalar tez-tez şəkər və şəkər tərkibli qida və içkilər, habelə nişastalı qidalar qəbul edirlərsə, onlar sürətlə çoxalır və yapışqan kütlə halına gəlirlər. Bu bakteriyalar çoxaldıqlarından onların ifraz etdikləri turşunu ağız suyu yuyub apara bilmir. Bu turşular mina qatını əridir və nəticədə kariyes inkişaf edir. Səthində fissurlar olan bütün dişlərin kariyeslə zədələnmə təhlükəsi vardır. Çünki dərin fissurlarda bakteriyalarin yapışıb qalması üçün yaxşı şərait olur. Dişlərin fissurlarında kariyesogen mikroorqanizmlərin çoxalmasınin qarşısını almaq üçün fissurların hermetizasiyası aparılmalıdır. Bu prosedura uzun muddət ərzində dişləri fissur kariyesi ilə zədələnmədən qoruyur. Fissurun hermetizasiyasi nədir? Hermetizasiya - dişin fissurlarının maye şəkilli axıcı plomblar olan hermetiklərlə doldurulmasıdır. Hermetiklər xüsusi təyinatlı plomb materialları olub dişlərin səthindəki fissurları doldurmaq üçündür. Onlar fissurların dibinə doğru axaraq oranı doldurur və bununla da bakteriyalar üçün fiziki baryer yaradırlar. Hermetiklərin tərkibinə diş minasını möhkəmlədən flüor daxildir. Dişlərin çeynəmə səthindəki fissurların hermetizasiyası kariyesin qarşısının alınmasında yaxşı nəticə verən üsuldur. Bu üsul fissurlardakı mina qatı ilə karbohidrat və mikroorqanizmlərin təmasınıa yol verilməməsinə əsaslanır. Yaxşı ifadə olunmamış fissurların, yəni açıq fissurların hermetizasiyasina ehtiyac olmur. Hermetizasiyanı nə vaxt həyata keçirməli? Daha çox effektə nail olmaq üçün fissurların hermetizasiyası diş çıxan kimi və ya çıxandan sonra 1 il ərzində həyata keçirilir. Ən effektiv vaxt - diş çıxdıqdan sonra ilk 6 ay ərzində olan dövr hesab olunur. – 6-8 yaşda birinci daimi molyarların (6-cı dişlərin) hermetizasiyası həyata keçirilir. – 10-11 yaşda premolyarlar (4-cü və 5-ci dişlər) hermetizasiya edilir. – 12-13 yaşda ikinci daimi molyarlar (7-ci dişlər) hermetizasiya edilir. Süd dişlərini və həmçinin 13 yaşdan sonrakı dövr ərzində daimi dişləri də hermetizasiya etmək olar. Belə hallarda fissurlarda kariyesin başlanğıc formalarıının olub-olmaması yoxlanılmalıdır. Fissurda kariyes müəyyən edilərsə, karioz sahə təmizlənərək fissurun dibi əvvəlcə şüşə-ionomer sementlə örtülür, bundan sonra isə üstü hermetiklə bağlanır. Hermetizasiya necə həyata keçirilir? Bu prosedur tamamilə ağrısız olub keyidici iynə vurulmadan və diş yonulmadan həyata keçirilir. Dişin səthi təmizlənir, sonra fissur işıqla bərkiyən hermetiklə örtülür. Prosedur bir neçə dəqiqə ərzində həyata keçirildiyindən bir gəlişə bir neçə dişin hermetizasiyası mümkündür. Fissurların hermetizasiyasından sonra ildə 2 dəfə dişin sərt toxumalarına nəzarət məqsədi ilə həkim-stomatoloqa müraciət etmək tövsiyyə olunur. Siz fissurların vaxtında edilmiş hermetizasiyası sayəsində dişlərin zədələnərək dağılmasından və daha yüksək maddi vəsait tələb edən diş müalicələrindən qurtula bilərsiniz. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır. https://hekimtap.az
Published: 04.12.2017
Baş beyin şişləri – yalnız faktlar
Baş beyin şişləri birincili və ikincili olmaqla 2 yerə ayrılır. İkincili şişlər ilk mənbəyi başqa orqanlarda olan bədxassəli törəmələrin baş beyinə metastazlarıdır. Birincili şişlərin isə mənbəyi baş beyində yerləşən toxumalardır. Əslində baş beyində qeyd olunan bütün şişləri patoloji nöqteyi-nəzərindən xoşxassəli və bədxassəli olmaqla da iki yerə ayırmaq olar. Amma hər bir neyrocərrah bilir ki, baş beyində elə şiş lokalizasiyaları var ki, orada kiçik ölçüdə və hətta histoloji ən xoşxassəli törəmə də olsa bu proses və onun cərrahi müalicəsi xəstə üçün katastrofik nəticələrə səbəb ola bilir. Ona görə də baş beyin yeganə orqandır ki, proqnostik nəticə baxımından həkim şişin növü ilə ilə yanaşı həm də operabelliyə görə mütləq lokalizasiyanı da nəzərə almağa məcburdur. Nadir hallarda da olsa, baş beynin birincili şişləri daha çox yaxın nahiyələrə metastaz verə bilir. Epidemioloji məlumat – Bütün dünyada baş beynin birincili şişləri digər kanser növlərinə baxdıqda aparıcı yer tutmasa da, bu şişlərinin sayında artım müşahidə olunur. – Baş beyin şişlərinin ən mühüm kliniki əhəmiyyəti onun sayı ilə müqayisədə əksər halların ağır nəticələrə – uzun xəstələnmə müddəti, əlillik və ölümə səbəb olmasıdır. – 2014-ci ildə Böyük Britaniyada qeydə alınmış bütün kanser hallarının 3%-ni baş beyin şişləri tutub və ötən əsrin 90-cı illəri ilə müaqyisədə il ərzində qeyd olunan şiş sayında 30%-ə qədər artım müşahidə olunur. – ABŞ-da kanserlə əlaqəli ölüm saylarının səbəbi kimi baş beyin şişləri 34 yaşdan aşağı şəxslərdə 2-ci yer, 35-54 yaşlı şəxslərdə isə 4-cü yer tutur. – Baş beynin birincili şişlərinin səbəbi əsasən naməlum olaraq qalır. – Lakin ailəvi-genetik faktorlar, yaşla bağlı xüsusiyyətlər, travmalar, radiasiya, kimyəvi maddələrin (pestisidlər) təsiri güman olunur. – Allergik və autoimmun xəstəlikləri olanlarda, habelə və xüsusilə baş beynin degenerativ patologiyalarında – Parkinson və Alsheymer xəstəliyi olan şəxslərdə baş beyin şişləri az rast gəlinir. – Qadınlarda meningiomaların kişilərə nisbətən 2 dəfə çox qeyd olunması bu şişlərin qadın cinsiyyət hormonları ilə müəyyən əlaqəsinin olduğunu göstərir. – Tədqiqatlara əsasən mobil telefonların və ümumiyyətlə mobil rabitə ilə bağlı elektromaqnit dalğaların baş beyin şişlərinə səbəb ola bilib-bilməməsi ilə bağlı birmənalı sübutlar yoxdur. – Hər halda, mobil telefonu başa yaxınlaşdırılmış şəkildə fasiləsiz olaraq danışmağı 2 saata qədər məhdudlaşdırmaq və radio-telefonlardan isə ümumiyyətlə az istifadə etmək tövsiyyə olunur. Baş beyin şişlərinin simptom-əlamətləri və növləri – Neyrocərrahiyyədə baş beyin şişləri növlərinin yaşla qeyd alınma tezliklərindəki fərqləri nəzərə alınmaqla şərti olaraq 15 yaşa qədər və böyüklərdə olmaqla 2 qrupa ayrılır. – Anatomik olaraq baş beyin yarımkürələri arxa kəllə çüxurunda yerləşmiş beyin kötüyü və beyincikdən baş beyin qişalarının tarım çəkilmiş səhfəsi – beyincik çadırı (“tentorium”) ilə ayrılır. – Bununla əlaqədar olaraq fərqli şiş növləri, simptomatika-cərrahi giriş fərqləri nəzərə alınmaqla bütün baş beyin şişləri supratentorial (“çadırdan üstdə”) və subtentorial və ya infratentorial (“çadırdan altda”) olmaqla da 2 yerə ayrılır. – Birincili baş beyin şişlərinin əksəriyyətini neyroepitelial toxumadan yarananlar təşkil edir. Bunlarda isə ən çox astrositoma adlanan şişlər üstünlük təşkil edir. Şişi təşkil edən hüceyrələrin inkişaf dərəcəsi – differensiallaşması xüsusiyyətinə görə astrositomaların I-İV dərəcələri ayırd edilir. Ən ağır və ən çox yayılan növü – IV dərəcəli astrositoma və ya multiformalı qlioblastomadır. Təəssüf ki, qlioblastomalar təkcə beyindaxili şişlərin deyil, ümumiyyətlə bütün onkologiyanın ən ağır, tam müalicəsi ən qeyri-mümkün formalarından biridir. – Şişlər həmçinin baş beyin qışalarından, kəllə-beyin sinirlərindən və baş beyində olan digər hüceyrə tiplərindən inkişaf edə bilər. Bunlardan ən çox yayılanı meningiomalardır. – 15 yaşdan aşağı şəxslərdə qeyd olunan şişlərin 80%-ə qədəri infratentorialdır. Əsas növləri serebral astrositoma və medulloblastoma adlanan şişlərdir. Nisbətən az hallarda ependimoma, xoroid kələf papilloması və beyin kötüyü astrositoması qeyd olunur. – 15 yaşdan aşağı şəxslərdə az hallarda qeyd olunan supratentorial şiş növləri bütün dərəcə növləri ilə astrositomalar, kraniofaringioma, ependimoma, dermoid/epdermoid şişlər, pinealoma və primitiv neyroendokrin şişlərdir. – 15 yaşdan yuxarı şəxslərdə qeyd olunan şişlərin 80%-ə qədəri supratentorialdır. Bunlardan 40-50% astrositomadır ki, bunların da təxminən yarısı ən ağır şişlər – çoxformalı qlioblastomadır. Beləliklə, multiformalı qlioblastoma bütün beyindaxili şiş növləri arasında ən çox yayılanıdır. Qlioblastoma beyin şişlərinin ən öldürücü forması olduğu üçün amerikalılar bunu çox vaxt məcazi mənada “The Terminator” adlandırırlar. – Böyüklərdə yayılan digər supratentorial şiş növləri 20-30% hallarda metastazlar, 15 % hallarda meningiomalar, 5% hallarda hipofiz adenomaları və 5 % hallarda isə oliqodendroqliomalardır. – Böyüklərdə qeyd olunan infratentorial şişlər 20-30 % hallarda metastazlar, 6 % hallarda şvannomalar, 5% hallarda medulloblastomalar və 5% hallarda hemangioblastomalardır. – Baş beyin şişləri olan şəxslərdə ümumiyyətlə əsas simptom və əlamətlər 60 % hallarda başağrısı (15%-i erkən səhər başağrısı), qıcolmalar 33% hallarda, görməsində dəyişikliklər/papilledema isə 10-20% hallarda qeyd olunur. – Baş ağrısının şiş mənşəli olmasına şübhə yaradan xüsusiyyətləri heç vaxt başağrısından şikayəti olmayan xüsusən orta yaşlı şəxslərdə son günlərdə qeyd olunmağa başlayan və getdikcə artan qeyri-spesifik başağrısı tipidir. – Nə qədər ağrılı olmasından asılı olmayaraq, əgər əlavə nevroloji başqa əlamət yoxdursa, uzun müddət epzodik və xroniki qeyri-proqressiv qeyd olunan başağrıları bir qayda olaraq beyin şişlərinə dəlalət etmir. – Bundan başqa kəllə-daxili təzyiqin artmasına görə ürəkbulanma və/və ya qusma, huş və davranış dəyişikliyi, iflic və parezlər kimi ocaqlı nevroloji dəyişikliklər qeyd oluna bilir. – Diqqət: heç bir simptom və əlamət beyin şişi üçün spesifik deyil! – Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, oxşar əlamətlərlə yanaşı şişin lokalizasiyasındakı fərqlər simptomatikada da fərqlər verir. Belə ki, həm uşaqlarda, həm böyüklərdə supratentorial və infratentorial şişlər kəllədaxili təzyiqin yüksəlməsi simptom və əlamətləri verə bilir. – Lakin arxa kəllə çüxürünün anatomik xüsusiyyətlərinə görə bu simptom-əlamətlər xüsusən uşaqlarda daha tez qeyd olunur. Bunlar əsasən başağrısı, ürəkbulanma və qusma, qulaqlarda küy, torangörmə və papilledemadır. Xüsusən uşaqlarda ənsə nahiyəsində ağrı şübhəli simptomdur. – Bütün yaşlarda supratentorial şişlərə işarə edən xüsusiyyətlər disfaziya, ifliclər, sensor defisitlər kimi ocaqlı əlamətlər, qıcolmalar, mental status və şəxsiyyət dəyişiklikləri, görmə sahəsindəki pozulmalar və hipofiz adenomalarında endokrin pozulmalardır. – Bütün yaşlarda infratentorial şişlərə işarə edən xüsusiyyətlər arxa kəllə çüxurundakı strukturların funksiyalarının patoloji dəyişiklikləri əlamətləri - ətrafların ataksiyası, trunkal ataksiya (“səndələmələr”), yerişin pozulmaları, nistaqm və vertiqo (“başgicəllənmə”), kəllə-beyin sinirlərinin defisitləridir. Ümumi diaqnostika – Seçim müayinə metodu kontrastsız və kontrastlı MRT müayinəsidir. MRT hər hansı səbəbdən mümkün deyilsə kontrastsız və kontrastlı KT müayinəsi aparılır. Bəzi şiş növləri və lokalizasiyalarda PET müayinəsi, angioqrafiya və digər müayinələr də aparıla bilər. – Böyük neyrocərrahi mərkəzlərdə bəzən göstərişə əsasən stereotaktik və ya açıq biopsiya aparıla bilər. Streotaktik biopsiya KT və ya MRT nəzarəti ilə aparılır. Bu halda yanlış nümunə riski 2%-dir. Müalicənin ümumi prinsipləri 1. Müşahidə Xoşxassəli, təhlükəsiz loaklizasiyalı, kiçik və ləng böyüyən şişlərdə kliniki və neyrovizualizasion müşahidə tətbiq oluna bilər. Məsələn, 1 sm-dən kiçik, kliniki əlamətlərsiz, konveksital lokalizasiyalı meningiomalarda xəstənin razılığı ilə belə taktika tətbiq olunur. 2. Dəstəkləyici və digər dərman müalicəsi – psixoloji və sosial dəstək – vazogen şişətrafı serebral ödemi azaltmaq üçün kortikosteroidlər tətbiq olunur – antiepileptiklər – antifunqal və antibakterial preparatların bəzən dəstəkləyici müalicə kimi qəbulu – antidepressantlar – hipofiz adenomaları üçün xüsusi dərmanlarla effektiv müalicə 3. Cərrahiyyə – açıq üsulla şişin total, hissəvi, dekompressiv və ya palliativ xaric edilməsi – likvor bloku olduqda şuntların qoyulması – bəzən hipofiz adenomalarında transsfenoidal mikroskopik və ya endoskopik cərrahiyyə 4. Radioterapiya – tam beyin radiasiyası – stereotaktik radiocərrahiyyə (qamma bıçaq, xətti akselerator) 5. Ximioterapiya – xüsusilə, alkiləedici agentlər – intraoperasion ximioterapiya Astrositomalar Qeyd etdiyim kimi, birincili beyin şişlərinin ən çox qeyd olunan növləridir. Bədxassəlik dərəcəsi və yaşam müddəti aşağıdakı kimidir: Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı Beyin Şişləri üzrə ABŞ Milli Cəmiyyəti KT tapıntılar MRT tapıntılar Orta yaşam müddəti I Aşağı dərəcə Aşağı densitivlik Anormal siqnal 8-10 il II Aşağı dərəcə Aşağı densitivlik+mass effekt Anormal siqnal+mass effekt 7-8 il III Anaplastik Kontrastla kompleks güclənmə Kontrastla kompleks güclənmə 2 il IV Multiform glioblastoma Nekroz – kontrastla həlqəvari güclənmə Nekroz – kontrastla həlqəvari güclənmə 1 ildən az, kompleks müalicə aldıqda 15-16 ay – Kliniki prezentasiya: orta yaşlı şəxsdə yeni başlanan və ya əvvəlkidən tamamilə fərqli və pisləşən başağrıları, ürəkbulanma və qusma, bəzən ifliclər-qıcolmalar ilə bir yerdə. – Diaqnostika: MRT və ya kontrastlı KT, bəzən diaqnostik biopsiya – Müalicə: cərrahiyyə, radioterapiya və ximioterapiya. Şişin ağırlıq dərəcəsi nə qədər pis və cərrahi cəhətdən az əldə olunandırsa müalicənin effekti də o qədər azdır. IV dərəcəli astrositomalarda isə müalicə ümumiyyətlə sağaltmır, ömrü bir qədər uzatmağa xidmət edir. – Lakin multiform qlioblastomada cərrahi müalicəni tamamilə əhəmiyyətsiz saymaq səhv fikirdir. Çünki əməliyyat xəstənin başağrılarının şiddətini və ümumi vəziyyətini yüngülləşdirərək dəhşətli əzablarını azalda bilir. Burada ən mümkün formada maksimal rezeksiya, radioterapiya və ximioterapiyadan ibarət kompleks müalicə tətbiq olunur. Multiform qlioblastomada bütün müalicə tədbirlərinə baxmayaraq xəstələrin cəmi 4%-i 15 aydan artıq yaşaya bilir ki, bunların da çoxu yaşı 65-i ötmüş kişilərdir. – Pediatrik populyasiyada qeyd olunan infratentorial şiş - kistalı serebellar astrositoma isə potensial olaraq cərrahi yolla tam sağala biləndir. Meningiomalar – Demək olar ki, həmişə xoşxassəli şişlərdir. Yalnız 1% hallarda bədxassəli formalar rast gəlinir. – Çox rast gəlinən lokalizasiya parasagittal konveksital səth, sfenoidal sümüyün qanadı, serebral falks – Prezentasiya: orta yaşlı şəxsdə KDT artması əlamətləri və lokalizasiyadan asılı olaraq fokal simptomlar – Diaqnoz: MRT, mümkün olmadıqda kontrastsız KT – Müalicə: a) konservativ müşahidə ləng inkişaf edən və kiçik şişlər üçün; b) cərrahiyyə - seçim müalicə üsuludur, şiş tam xaric edildikdə birdəfəlik sağalmaq deməkdir; c) şüa müaliəcəsi qeyri-effektivdir. – Proqnoz: bir qayda olaraq yaxşı sayılır və əməliyyatdan sonra xəstələrin 5 iilik orta yaşam müddəti 90%-dən çoxdur. Metastatik şişlər (baş beynin ikincili şişləri) – Metastatik şişlər ümumi kliniki say baxımından baş beynin birincili şişlərinə nisbətən daha çox qeyd olunur. – Kanser xəstələrinin 15%-nə qədərində, bəzi məlumatlara əsasən isə 20-40%-də serebral metastazlar qeyd olunur. – Ümumiyyətlə, metastatik beyin şişlərində də artım tendensiyası müşahidə olunur. Bunun əsas səbəbləri yaxşılaşmış neyrovizualizasiya texnikası və sistem müalicə ilə kanserli xəstələrin ömrünün artmasıdır. – Əslində istənilən kanser baş beyinə metastaz verə bilsə də mənbələr arasında təxminən 44-60% olmaqla ağciyərlər, xüsusən bronxogenik kanser forması ilə birinci yer tutur. – Sonrakı aparıcı yerləri 10-20% halda süd vəzisi, 7% halda böyrək, 6% olmaqla mədə-bağırsaq traktı və 3-10% olmaqla melanoma tutur. – Bundan başqa, bir çox hallarda leykozlar Mərkəzi Sinir Sistemi ilə bağlı birbaşa və dolayı ağırlaşmalar verirlər. – Şişlərin ən çox yayılma yolu hematogen – qan damarları vasitəsilədir. Tək metastazlar az (25-30% hallarda) rast gəlinir – bunlar süd vəzisi, mədə-bağırsaq traktı və böyrək xərçənginə xasdır. – Çoxsaylı metastazlar isə daha çox rast gəlinir – çünki bunlar ağciyər xərçəngi və mealonomaya xasdır. – Metastazların 80%-ə qədəri supratentorialdır, lokalizasiya çox vaxt ağ və boz maddə sərhədindədir. 15%-i beyincikdə, 5%-i isə baş beyin kötüyündə qeyd olunur. Kliniki simptom və əlamətlər – Baş beyinə metastaz olan xəstələrin 2/3-də nevroloji simptomatika qeyd olunur. Bunlar 25-40% halda başağrısı, 20-25% halda huş və davranışında pozulma, 20-30% halda fokal zəiflik, 15-20 % halda qıcolmalar və 10-20% halda yeriş pozulmasıdır. Anamnezdə və ya hazırda kanseri olan şəxsdə hər hansı bir yeni nevroloji simptom və ya əlamət əksi sübut olunmayınca metastaz əlaməti kimi nəzərə alınmalıdır. Diaqnostika – Mütləq metastatik şişlərin tədqiqi aparılır. Bura döş qəfəsi və qarın boşluğu orqanlarının kontrastlı və kontrastsız KT müayinəsi, qarın boşluğu orqanlarının US müayinəsi, laborator analizlər aiddir. –Baş beyin şişinin neyrovizualizasiyası zamanı kontrastlı MRT və ya kontrastlı KT müayinəsində girdə, kənarları yaxşı izlənilən tək və uniformalı törəmə və ya bir neçə törəmə qeyd oluna bilər. – Ümumiyyətlə, şişlərlə bağlı neyrocərrahi qayda budur ki, əgər Mərkəzi Sinir Sistemininin bir bölməsində metastaz qeyd olunursa, bütün MSS neyrovizualizasiya olunmalıdır! – Bəzi onkoloji proseslərdə (neoplastik meningit) likvor müayinəsi də aparılır. Bundan başqa neyrocərrahi olaraq şişin biopsiyası tövsiyyə olunması nəzərdən keçirilə bilər. Çünki kanser anamnezi olanların təxminən 10%-nə qədərində qeyd olunan şiş həmin kanser mənşəli olmaya da bilər. Yəni, az hallarda da olsa, bəzən metastaz diaqnozu yanlış ola bilir. – Bunun əksinə olaraq, 10-15% hallarda qeyd olunan şişin biposiyası hələ birincili şiş özünü göstərməmiş metastaz mənşəli olması məlum ola bilər. Müalicə - palliativdir – Tək və cərrahi giriş əldə oluna bilən törəmələr əməliyyat olunur və neyrovizual hələ ki, aşkara çıxmayan mümkün çox kiçik metastazlara qarşı şüa müalicəsi aparılır. – Lakin tək metastazların cərrahi müalicəsi 50% hallarda mümkün deyil. Buna səbəb şişə cərrahi girişin qeyri-mümkünlüyü, yayılmış sistem şiş yükü, daxili orqan çatışmazlıqlarıdır. – Çoxsaylı metastazlarda isə tam beyin radiasiyası aparılır. – Digər müalicə metodları kortikosteroido-terapiya, immunoterapiya, radiocərrahiyyə və bəzi sensitiv şiş növlərində ximio-terapiyadır. – Əlbəttə ki, bütün onkologiyada olduğu kimi metastatik baş beyin şişlərində də proqnoz ürəkaçan deyil. Optimal müalicə rejimi ilə orta yaşam müddəti 26-32 həftədir. Lakin bu müddət birincili şişdən asılı olaraq artıb-azala bilər. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Blefaroplastika. Göz qapağlarının şəklinin dəyişdirilməsi...
Author: Uzman Dr. İlyas Axundzadə, plastik, rekonstruktiv və estetik cərrah, FEBOPRAS
Göz ətrafı nahiyəsi üzün ümumi şəklinin mənimsəməsində böyük rol oynayır. Belə ki, məhz göz ətrafı nahiyyəsinin yaşlanma əlamətləri ilk növbədə ortaya çıxır. Göz nahiyyəsinin sağlam və şux görünməsi isə insanı nikbin, sağlam və enerjili göstərir. Bu barədə klassiklər “gözlər ruhun aynasıdır” deyiblər. Göz ətrafı nahiyyə üst göz qapağından, alt göz qapağından, gözün iç və bayır kənarlarından ibarətdir. Üst göz qapağının quruluşu sayəsində hərəkətlidir, göz almasını toz və digər yad cisimlərin təsirindən qoruyur. Alt göz qapağı daha az hərəkət edir, göz yaşının kiçik kanallar ilə burun boşluğuna ötürülməsinə yardım edir. Göz ətrafındaki qırışlar və dəri sallanması hər insanda fərdi olmaqla bərabər, özünü 30-50 yaşlarda biruzə verir. Bu prosesi tezləşdirən faktorlar arasında yuxusuzluq, yorğunluq, stress, yüksək təzyiq, qalxanabənzər vəz xəstəlikləri, şəkər xəstəliyi, siqaret çəkmə də yer alır. Gözün bayır kənarındakı incə qırışlar, sallanmış üst göz qapağı, altda və üstdə dəridən qabaran piy yırtıqları insanın üzünə üzülmüş, kədərli və qəmgin bir ifadə verir. Gənclərdə daxili kənardan daha yüksəkdə olan xarici göz kənarı yaşla əlaqədar eyni səviyyəyə yaxud daha aşağıya düşür. Nəticədə göz boyları kiçilir və gözlər “daima ağlayan insan” şəklini alır. Üst göz qapağındakı dəri sallanması sadəcə estetik narahatçılıq deyil, bəzi hallarda göz qapağının açılmasında çətinlik yaradır və beləliklə görmə sahəsini daraldır. Alt göz qapağındakı dəri sallanması göz yaşının yanağa axmasına yol aça bilər. Yuxarıda sadalanan problemlər plastik cərrahiyyə metodları ilə effektiv şəkildə həll olunur. Belə ki, gözlərin sallanmasını aradan qaldırmaq, piy yırtıqlarını düzəltmək və üzə xoş bir görüntü qazandırmaq üçün blefaroplastika əməliyyatı aparılır. Əməliyyatdan 2 həftə qabaq siqaret çəkmə, aspirin və oxşar qanı incəldən dərmanlar, vitamin E, bitki çayları və qida əlavələri kəsilməlidir. Blefaroplastika (blepharon- göz qapağı, plastikos – şəkil vermək) həm üst göz qapaqlarına həm də alt göz qapaqlarına birgə ya da ayrı-ayrı tətbiq edilir. Əməliyyat əksər hallarda yerli keyləşdirmə altında aparılır. Sallanmış dəri çıxardılır, piy yırtıqlarını yaradan torbacıqlar azaldılır, gözün dairəvi əzələsi sıxlaşdırılır və gözün xarici kənarı daha yüksək səviyyəyə qaldırılır. Əməliyyat kəsikləri üst göz qapağında təbii qırışda, alt göz qapağında isə kipriklərin altında gizləndiyindən 1-2 ay sonra tamamilə görünməz halda olur. Gənc xəstələrdə bəzən sadəcə altdaki piy yırtığlarını daxili kəsiklər ilə götürmək kifayət olur. Bu halda heç bir iz qalmır. Əməliyyat həm alt həm da üst göz qapaqlarına tətbiq edilirsə təxminən 2-2.5 saat davam edir. Bundan sonraki ilk 5 gün ərzində göz ətrafında orta – yüksək dərəcədə şişkinlik müşahidə olunur. Şişkinlik 2-3 həftə sonra azalmağa başlayır. İlk bir neçə gün quruluq hissini azaltmaq məqsədi ilə süni göz yaşı damcıları təyin olunur. Daha sonra gözləri bir-iki ay günəş işığından qorumaq (günəş eynəyi istifadə etmək) lazımdır. Sizə xoş əhval-ruhiyyə və sağlamlıq arzulayıram! Əlavə suallarınız varsa bizə yazın, məmnuniyyətlə cavablayaram. Mövzu ilə bağlı video: © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Öküz teniyası – az qaynadılmış ət və ya yaxşı...
Author: İlhamə Əmiraslanova
Respublikamızın təbii-iqlim şəraiti, əhalinin adət və məşğuliyyəti helmintozların bəzi növlərinin geniş yayılması üçün şərait yaradır. Dünyada sayı iki yüz əlliyə çatan helmintozların növlərindən bizim Respublikamızda otuzuna rast gəlmək olar. Helmitoazların 8-10 növü tez-tez müşahidə olunur. Helmintozların vaxtında aşkar edilməməsi və onlara qarşı spesifik müalicənin adekvat aparılmaması bu xəstəliklərin əhali arasında geniş yayılmasına səbəb olur. Bu səbəbdən helmintozlar nəinki əhalinin sağlamlığına, əmək qabliyyətinə zərərli təsir göstərir, hətta kənd təssərüfattının maldarlıq sahəsinə ciddi ziyan vurur. Məsələn, teniarinxoz ocaqlarında finioz xəstəliyinə tutulmuş iri buynuzlu mal-qara arıqlayır, südü azalır, hətta yarasız hala düşür. Bu xəstəliyi öküz teniyası Taeniar hynchus saginatus törədir. Finozlu ətdən az qaynadılmış və ya yaxşı qızardılmamış xörəklər yedikdə öküz teniyasının sürfələri insanın bağırsağına düşür, orada parazitin baş hissəsi qovuqcuqdan çıxaraq 4 ədəd sorucu əmzikləri vasitəsilə insanın nazik bağırsağının selikli qişasına möhkəm yapışır və boyun hissəsindən yeni buğumlar əmələ gəlməyə başlayır, 3-4 aydan sonra isə xəstədən qurdun buğumları xaric olunur. Qurdun uzunluğu 4-15 metrə çatır. Bədəni zəncir düzülmüş buğumlardan ibarət olduğundan lentə oxşayır və xalq arasında lentvari və ya kəpənək qurd adlanır. Xəstələrdə vaxtaşırı qurdun axırıncı buğumları nəcislə ya da sərbəst şəkildə xaricə tökülür və bununla da xəstə özünün kəpənək qurduna yoluxmuş olduğunu hiss edir. Xəstə N, 46 yaşlı qadın ümumi halsızlıq, tənginəfəslik, tez yorulma, iştahanın pozulması, baş ağrıları, ara bir qusma, alt paltarında tez-tez qurd hissəciklərinin xaric olduğunun qeyd olunması və qarında sancı xarakterli ağrılarla klinikamıza müraciət etdi. Dediyinə görə bir neçə dəfə iş yerində nahar zamanı tam bişməmiş ət yeməkləri ilə qidalanıb və yuxarıda sadalanan şikayətlər onu bir ilə yaxındır ki narahat edir. Şikayətləri və nəcisin ümumi müayinəsinin (tenia yumurtalarının aşkarı) əsasında xəstəyə teniarinxoz diaqnozu qoyuldu və müvafiq müalicə təyin edildi. Müalicə nəticəsində qurd baş hissəsi ilə bağırsaqdan xaric olundu. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Published: 02.12.2017
Qış və bəslənmə
Author: Arzu Həsənova
Qış mövsümü yaşadığımız bu günlərdə immun sistemimizi gücləndirməmizin ən təsirli yollarından biri ’Yetərli ve Balanslı’ bəslənmədir. Xüsusilə infeksiyalara qarşı daha həsas olan uşaqlar, hamilələr və yaşlılar üçün bəslənmə bu mövsümdə ayrı bir önəm daşımaqdadır. Hər mövsümdə olması gərəkən kimi, karbonhidrat, protein ve yağları günlük bəslənməmiz içərisində balanslı bir şəkilde almalı, bunlara əlavə olaraq qış aylarının ən çox görünən xəstəliklərindən olan qribə qarşı yetərli vitamin almaya diqqət göstərməliyik. Xüsusilə, A və C vitaminindən zəngin turunçgillər, kök, brokoli, qabaq, kələm, yaşıl bibər, mandalin, cəfəri və digər mövsüm tərəvəzləri və meyvələri süfrələrimizdən əksik etməməliyik. Həftədə 2 günü keçməyəcək şəkildə qırmızı ət, digər günlərdə bəyaz ət və ya balıq əti seçim edilməlidir. Payız və soyuq qış günlərində balıq, tərkibindəki Omega-3 yağ asitinə görə immun sisteminin qüvvətlənməsinə dəstək verər. Qış aylarında süfrədən əksik olmaması gərəkən qidalardan biri də quru paxlalılardır. Xüsusən quru fasülyə, noxud həftədə ən az bir gün alınmalıdır. Quru fasülyə, noxud, yaşıl mərcimək kimi lifdən zəngin quru paxlagillər qış mövsümündə hərəkətsizliklə bərabər gələn qəbizlik şikayətləri üçün də həll ola bilər. Ayrıca kəpəkli taxılların (qara çörək, bulqur, kəpəkli makaron / düyü / ərişdə / un) və xüsusilə C vitaminindən zəngin tərəvəz və meyvələrin alımına və gündə 10 - 14 stəkan su içilməsinə ağırlıq verilməsi qəbizliyin qarşısına keçməyə yardım edəcəkdir. Hava soyumasıyla birlikdə bədənin temperaturu azalır və bazal metabolizma surəti düşür. Bədənimiz normal temperatura gəlmək üçün enerjiyə ehtiyac duyur. Bu vəziyyət yemək yemə istəyimizin artmasına səbəb olur, xüsusən yüksək enerji verən karbonhidratlı qidalar qəbul edilir. Bu tərz bəslənməni vərdiş halına gətirmək bu dövürdə surətlə kilo artımına səbəb ola bilər. Qışda alınan kiloların digər bir səbəbi də fiziki aktivliyimizə məhdudiyyət qoyan hava şərtləridir. Hərəkətsizliklə birlikdə günlük qidalarla aldığımız enerjinin, sərf etdiyimiz enerjidən daha artıq olması kilo artışına səbəb olmaqdadır. Gün içində hər qida qrupundan yetərli miqdarda almaq, yəni ehtiyacımız olan protein, karbonhidrat, yağ, vitamin və minerallar, xüsusilə, qış aylarında bədənin özünü müdafiə sistemini sağlamlaşdırması adına olduqca önəmlidir. Xüsusən bu dövrdə metabolizmamızı surətləndirməyin ən yaxşı yolu yenə balanslı və sıx aralıqlarla bəslənməkdir. Bəslənmənin sıx aralıqlarla olması, məsələn, səhər yeməyi, günorta yeməyi, axşam yeməyi və aralara əlavə ediləcək ara yeməklər ilə həm qan şəkəri səviyyəsinin sabit qalmasını, həm də ana yeməklərdə çox acıb həddindən artıq qida qəbulunu əngəlləyəcəkdir. Burada diqqət ediləcək şey, günlük alınması gərəkən qidaların balanslı olaraq öğünlərə paylaşdırılmasıdır. Bir öğündə aşırı, digər öğündə az qida alımı həm qan şəkərinin qaydaya salınmasında, həm də kilo artışında sıxıntı yaşanmasına səbəb olmaqdadır. Bu səbəblə mümkün olduqca öğünləri miqdar olaraq balanslı dağıtmağa diqqət etməli. Bunun üçün də xüsusilə bir Bəslənmə və Diyet uzmanı kontrolunda sizə özəl bəslənmə planının qurulmasında fayda vardır. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Published: 01.12.2017
Qalxanvari vəz – sağlamlığımızın ön sipəri
Author: Aytən Babaxanova
Endokrinoloqlar bəzi digər dar tibbi ixtisas sahibləri kimi yalnız öz ixtisaslarına aid xəstəlikləri dərindən bilməklə kifayətlənə bilmirlər. Buna səbəb elə bu ixtisasa aid predmetin özüdür. Çünki endokrinologiya daxili sekresiya vəzilərinin xəstəliklərini öyrənir. Endokrin vəzilər, daha doğrusu daxili sekresiya vəzilərinin hormonları isə tək bir orqana təsir etmir. Onlarda pozulma olduqda müxtəlif orqanların xəstəliklərinin simptom və əlamətləri qeyd olunur. Ona görə də endokrinoloqlar ən müxtəlif orqan xəstəliklərinin simptom və əlamətlərinə həssaslıqla yanaşmalıdırlar. Daxili sekresiya vəzilərinin içərisində ən mühüm yer tutanlardan biri də sağlamlğımızın keşiyində bir sipər kimi duran qalxanvari vəzdir. Bu vəzi iki yod tərkibli hormon – T4 və ondan daha aktiv T3 hormonu, həmçinin bədəndə kalsium mübadiləsinə nəzarət edən hormonlardan biri olan kalsitonini sintez edir. Əsas hormonlar - T4 və T3 hormonları isə insan orqanizmi homeostazının (daxili stabillik) əsas requlyatorlarından sayılır. Bu hormonların birbaşa iştirakı ilə toxuma və orqanlarda əsas metabolik proseslər gedir. Yeni hüceyrələrin normal yaranması, struktur differensasiyası və apoptoz da bu hormonların təsiri ilə həyata keçirilir. Digər funksiyası bədənin normal temperaturunun saxlanması və kalorigen effektidir. Belə ki, yodlu hormonlar toxumaların oksigeni sərf etməsini, oksidləşməni və sərbəst radikalların həm yaranmasını, həm də neytrallaşmasını tənzimləyir. Hələ ana bətnindən başlayaraq bütün həyatı boyu yodlu hormonlar orqanizmin zehni, psixi və fiziki inkişafına təsir edir. Xüsusilə ana bətnində və erkən uşaqlıq dövründə hər hansı bir səbəbdən tirotrop hormon çatışmazlığına məruz qalan uşaqlar ağır zehni-psixi-fiziki qüsurlu bir xəstəliklə - kretinizmlə xəstələnirlər. Yodlu hormonlar həmçinin T-limfositlərini stimullaşdıraraq immun sistemini gücləndirmək xüsusiyyətinə də malikdirlər. Bu qədər funksiyası olan kiçik bir vəzin bir qalxan formasında və göz önündə olmasının özü də hardasa simvolikdir. Lakin biz bu məqalədə qalxanvari vəzin bəzi xəstəlikləri barəsində danışacağıq. Zob və ya ur nədir? Zob və ya ur qalxanvari vəzin (tiroid vəzin) yaş və cinsə görə normal ölçülərinin yuxarı limitindən çox böyüməsidir. Qadınlarda bu limit 18 sm3, kişilərdə 25 sm3-dir. Zob fiziki müayinə tapıntısı, görünən və ya instrumental müayinədə aşkar olunan bir əlamətdir. Özü bir ayrıca xəstəlik deyil. Zobun çoxlu səbəbləri və formaları var. Bundan savayı, zob metabolizmdə özünü hipertiroid, eutiroid və hipotiroid şəkildə göstərə bilər. Biz bu kiçik məqalədə ölçülərdən asılı olmadan hipertiroid və hipotiroid vəziyyətlərə qısa nəzər yetirəcəyik. Qalxanvari vəzin xəstəlikləri nə səbəbdən baş verir? - Yod çatışmazlığı - Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının hesablamalarına əsasən Yer kürəsində 2 milyard insan xroniki yod çatışmazlığından əziyyət çəkir. - Autoimmun xəstəliklər - Tam məlum olmayan səbəblərdən immun sistemi öz hüceyrələrinə hücum edir. Nəticədə həm hipertiroidizm (Qreyvs xəstəliyi), həm də hipotiroidizmlə (Haşimoto xəstəliyi) müşayiət olunan xəstəliklər qeyd oluna bilər. Autoimmun proseslərin artmasının səbəblərinin isə pisləşmiş ekologiya, bəzi dərman vasitələrinin qəbulu və genetik faktorların olması güman olunur. - Bəzi genetik xəstəliklər - Virus və ya bakterial mənşəli iltihablar – tiroiditlər - Yatrogen təsir (radiasiya müalicəsi, tiroid cərrahiyyəsi, bəzən tirotoksik təsir göstərən dərman vasitələri) - Qalxanvari vəzin kanser və qeyri-kanser şişləri və yaxud düyünləri - Bəzən hamiləlik trigger rolunu oynayaraq qalxanvari vəzdə problemləri başlada və ya pisləşdirə bilər. Əgər müalicəsiz buraxılsa, bu həm ana, həm də döl üçün təhlükədir. Bu hallar abort, vaxtından qabaq doğuş və ölü çağa doğuşuna səbəb ola bilir. Qalxanvari vəzin laborator analizlərinin və instrumental müayinələrinin “əlifba” -sı: nə və nə üçün olunur? - Qanda TSH müayinəsi - hər hansı bir xəstəni qalxanvari vəzi xəstəliyinə görə yoxlamaq istədikdə ən yaxşı tək skrininq müayinəsidir. Həmçinin, tiroid hormonu əvəzetmə terapiyasında olan xəstələrə monitorinq üşün də seçim müayinəsidir. Çünki qalxanvari vəzin xəstəliklərinin əksəriyyəti “birincilidir”. Yəni proses ilk növbədə vəzidə başlanır və hormonal balansda azca dəyişiklik hələ T4 və T3-ün laborator müayinəsində özünü göstərməzdən xeyli qabaq TSH-ın artıb-azalması ilə qeyd olunur. Hiportiroidizmdə - TSH artır, hipertiroidizmdə isə TSH azalır. Əgər TSH yüksəkdirsə, qan zərdabunda sərbəst T4, TSH aşağıdırsa sərbəst T4 və total T3 ölçülməsi məqsədəuyğundur. - Anti-tireoid peroksidaza əks-cicimcikləri (anti-TPO) – xroniki limfositik tiroidit (Haşimoto xəstəliyini) yoxlamaq üşün ən dəqiq testdir. Digər antitellərdən anti-TG (anti-tireoqlobulin) də autoimmun tieroiditi göstərir, amma anti-TPO kimi həssas test deyil. - Anti-TSH və TSİ (tireoid-stimuledici immunoqlobulinlər) - Qreyvs xəstələrinin əksəriyyyətinin qanında qeyd olunur. Lakin əgər diaqnoz şübhə doğurmursa, bu bahalı analizin təyin olunmasına gərək yoxdur. - Qanda tireoqlobulin - TG miqdarının ifrat qalxması - differensasiya olunmuş tireoid kanserin qayıtmasını və dağıdıcı tireoditi göstərə bilir. Lakin çüzi qalxmalar qeyri-spesifikdir və vəzin ən müxtəlif xəstəliklərində ola bilər. - Radioaktiv yod udulma müayinəsi (Radioactive iodine uptake-RAIU) bir nuklear müayinə üsulu olub tirotoksikozlu xəstələrdə radioktiv yod izotoplarının yüksək ya aşağı dozada udulmasını təyin edərək vəzin funksional vəziyyətini qiymətləndirir və vəzin xəstəlkləri ilə bağlı differensasiya məqsədi daşıyır. - Tiroid radioaktiv skan isə yüksək RAİU tireotoksikozlu xəstələr – Qreyvs xəstəliyi, toksiki çoxdüyünlü adenoma və təkdüyünlü toksiki adenoma arasında differensasiya etmək üçündür. - Qanda kalsitonin miqdarı rutin olaraq təyin olunmur. Həkim-endokrnoloq yalnız “düyünlü zob” xəstəlyində medulyar tireoid kanserə şübhəsi olduqda bu hormonun yoxlanması haqqında qərar verir. - Ultrasəs müayinəsi – struktur dəyişikliklərini qiymətləndirmək üçün seçim metoddur. Ehtiyac yarandığı hallarda xəstələrə əlavə laborator-instrumental müayinələr də təyin olunur. Qalxanvari vəzin xəstəliklərinə ümumi baxış Qalxanvari vəzin xəstəliklərini hormon izafiliyi - əskikliyi, başqa sözlə metabolizmə təsiri baxımından şərti olaraq 3 qrupa ayırmaq olar: hipertiroidizm, hipotiroidizm və eutiroidizmlə gedən xəstəliklər. Bu baxımdan qeyd edək ki, endokrinologiyada “tirotoksikoz” anlayışı ilə “hipertiroidizm” anlayışı eyni deyil. Tirotoksikoz hər hansı səbəbdən qanda T4, T3 və ya ikisinin də yüksəlməsidir. Bu heç də o demək deyil ki, xəstə həmişə və hökmən simptomatikdir və ya “toksiki” vəziyyətdədir. Düzdür, biz endokrinoloqlar da xəstələrimizə izah məqsədilə, daha çox onların sorğusuna cavab olaraq bəzən sadələşdirilmiş şəkildə “zəhərli zob” söz birləşməsindən istifadə edirik. Amma hər halda izah edirik ki, bu anlayış şərtidir. Hipertiroidizm anlayışı tirotoksikozun, yəni hormonların artmasının məhz qalxanvari vəzinin özünün aktiv fəaliyyəti ilə əlaqədar olan hallar üçün nəzərdə tutulur. Sadə dildə desək, bütün hipertiroidizmlərdə tirotoksikoz var, amma bütün tirotoksikozlar hipertiroidizmə görə deyil. Yuxarıda qeyd etdiyimiz nuklear müayinə - RAİU üsulu ilə tirotoksikozun hipertiroidizm və qeyri-hipertiroidizm səbəbləri ayırd edilir: a) Yüksək RAİU – tirotoksikoz - Qreyvs xəstəliyi - Çox düyünlü toksiki ur - Toksiki adenoma - Hipofizin TSH – sekresiya edən şişi - İnsan xoriogonik qonadotropinlə (Human chorionic gonadotropin –hCG) induksiya olunmuş tirotoksikoz b) Aşağı RAIU tirotoksikozu - Süni (qəsdən hormone qəbulu ilə) tirotoksikoz; - İfrat yod qəbulu ilə induksiya olunmuş tirotoksikoz; - Yarımkəskin tiroidit; - Doğuşdan sonrakı (postpartum) tiroidit; - Gizli (silent –“səssiz”) tiroidit; - Antiaritmik dərmanla induksiyalaşmış tirotoksikoz. Tirotoksikozun ən çox qeyd olunan forması olan hipertiroidizmlərin və ya xalq arasında davamlı olaraq “zəhərli zob” adını almış xəstəliklərin 3 ən böyük səbəbi var: Qreyvs xəstəliyi, çoxdüyünlü toksiki zob və toksiki adenoma (və ya Autonom Fəaliyyətli Tireoid Düyün – AFTD) Nədir Qreyvs xəstəliyi? Bu xəstəlik immun sistemində səbəbi naməlum qalan dəyişikliklər nəticəsində “doğma-yad” tanıma mexanizminin pozulması və nəticədə orqanizmin öz immun hüceyrələrinin qalxanvari vəziyə hücum etməsi – yəni autoimmun proses nəticəsində baş verir. Naticədə auto-əkscisimciklər vəzdəki TSH reseptorlarına birləşərək hormon istehsalını ifrat artırır və vəzin özünün də bu səbəbdən diffuz böyüməsinə səbəb olur. Bu hormonlar isə hər şeyi sürətləndirir. Bütün orqan və sistemlərdə sözün həqiqi və məcazi mənasında sürətli proseslər gedir. Nəticədə əsəbilik, emosionallıq, yuxusuzluq, diqqət və yaddaş pisləşməsi, tremor, ürəkdöyünmə və aritmiyalar, sistolik arterial hipetenziya, ifrat tərləmə və sidik ifrazı, metabolizmin sürətlənməsi, istiliyə ifrat dözümsüzlük, ishala meyllik, arıqlama, fiziki çalışmalara dözümsüzlük və töyşümə, dombagözlük və digər oftalmopatiya əlamətləri, dermopatiya (qamış sümüyüönü miksedema), saçların nazikləşməsi və akropatiya (barmaqların baraban çubuqları halını alması və ödemi), qadınlarda həm də menstruasiya pozulmaları – amenorreya, oliqomenorreya, hipomenorreya, anovulyasiya, kişilərdə cinsi sfera pozulmaları yaranır. Təcrübə göstərir ki, çox vaxt ilk əlamətlər əsəbilik və emosionallıq olduğu üçün sadəcə stresslə və ya “nevroz”-la əlaqələndirlir. Bu da xüsusən kişilərdə diaqnostik gecikmələrə gətirir. Nədənsə çoxları yanlış olaraq belə hesab edir ki, “zob” qadın xəstəliyidir. Düzdür qadınlarda tiroid vəzin xəstəlikləri, o cümlədən Qreyvs xəstəlyi kişilərə nisbətən daha çox rast gəlininir. Amma bu hal xəstəliyin kişilərdə heç rast gəlməməsi demək deyil. Beləliklə, Qreyvs xəstəliyi (və yaxud Avropada Bazedov xəstəliyi) kliniki olaraq tirotoksikoz əlamətləri ilə diffuz zob, oftalmopatiya və dermopatiya ilə xarakterizə olunur. Yaşlı şəxslərdə isə bəzən hipertiroidizm atipik keçərək simpatik sinir sistemi aktivasiyası yerinə apatiya və depressiya, stenokardiyanın və ürək çatışmazlığınının pisləşməsi kimi simptom və əlamətlər verə bilər. Bu kliniki olaraq “apatetik hipertiroidizm” adlanır. Toksiki çoxdüyünlü ur və toksiki adenoma tipik olaraq uzun müddət çoxdüyünlü uru olan şəxslərdə bəzi düyünlərin və toksiki adenomada həmin tək düyünün autonom funksiya əldə etməsi ilə xarakterizə olunur. Bu halda düyün və ya düyünlər öz hipofizinin TSH ilə stimulyasiya olunmadan müstəqil və necə gəldi hormon istehsal edirlər. Hansı az rast gələn hipertirodizm növləri var? Əslində bu məlumat daha çox mütəxəssislərə maraqlıdır. Buraya hipofiz vəzin TSH sekresiya edən adenomaları, xoriokarsinomalı qadınlarda və bəzi testikulyar kanserli kişilərdə insan xorioqonik hormonun ifrat miqdarı nəticəsində qalxanvari vəzin TSH reseptorlarının qıcıqlanması, yumurtalıqların ektopik tiroid hormon sintez edən bəzi teratomaları, funksional metastatik follikulyar və ya papilyar tireoid kanserlər aiddir. Hipertiroidizm səbəbindən olmayan tirotoksikozlar hansılardır? Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, müxtəlif tiroiditlər (postpartum, yarımkəskin, ağrısız, radiasion və ya palpasiya ilə induksiya olunmuş) hallar hipertiroidizm olmadan tirotoksikozun səbəbidir. Həmçinin, yod hormonları və ya bu tərkibli məhsulların bilərəkdən, yaxud bilməyərəkdən qida ilə və ya yatrogen qəbulu da bu qrupa aiddir. Maraqlı ola biləcək bir haşiyə kimi qeyd edək ki, endokrinoloq-tiroidoloqlar amerikalı sensasion və dəbdəbəli sərlövhələri sevən jurnalistlər tərəfindən “hamburger tireotoksikozu” adını almış hallarla tanışdırlar. Belə ki, 1984-1985-ci illərdə ABŞ-da Minnesota ştatında və yaxır ərazilərdə 121 nəfərdə tirotoksikozun “mini-epidemiyası” qeyd olundu. Araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, xüsusi dadlı olsun deyə qəssablar ətə heyvanın tiroid vəzisinin tikələrini də qatırmış. Bu isə ifrat hormonlu qida qəbul edən şəxslərdə gözlənilməz tirotoksikoz əlamətlərinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdu. Lütvən nəzərə alın ki, biz bu məqalədə hamburgerlərin zob yaratdığını demirik. Bu sadəcə ABŞ-da kütləvi-elmi ədəbiyyatda da işlədilən şərti bir addır. Tirotoksikozun laborator müayinəsində nə olmalıdır? Qeyd etdiyimiz kimi, TSH təyini ən senzitiv üsuldur. Belə ki, qalxanvari vəzin hormonla bağlı probleminə ilk “reaksiya” TSH-dan gəlir – TSH kəskin azalır. Bir müddət sonra isə T4 və T3-ün miqdarının artması, daha sonra isə isə yüngül leykopeniya, normoxrom normositik anemiya, qaraciyər transaminazalarının, qələvi fosfataza və osteokalsinin yüksəlməsi, yüngül hiperkalsiemiya, hiperfosfatemiya, albumun və xolesterinin isə azalması qeyd olunur. Ona görə də bu xəstələrdə tirotoksikoza görə standart tiroid panellə yanaşı biokimyəvi və ümumi qan dəyişikliklərini qiymətləndirmək üçün qanın ümumi və biokimyəvi analizi də təyin olunur. Hipertiroidizm necə müalicə olunmalıdır? Əvvəlcədən deyək ki, simptomatik yaxşılaşma məqsədilə əksər xəstələrə beta-blokatorlar təyin olunur. Hipertiroidizmləri müalicə etmək üçün isə üç əsas metoddan istifadə olunur. Tirostatiklərlə dərman müalicəsi – bəzi Avropa ölkələrində, Rusiyada və ölkəmizdə bu metod daha çox dəstəklənir. Üstünlüyü – kifayət qədər effektiv olması və nisbi ucuzluğudur. Zəif cəhəti rekurrent hallarının o biri metodlara nisbətən çox olması, dərmanların bəzən kənar təsirləri və müalicənin gündəlik dərman qəbulu ilə üzun müddət aparılmasıdır. Radioaktiv yod ilə ablasion müalicə - ən çox Yaponiya və Şimali Amerikada (Kanada, ABŞ) endokrinoloqlar tərəfindən dəstəklənir. Üstünlüyü – sadə və yüksək effektivliyi, əsas zəif cəhətləri isə stasionar müalicənin uzun müddətli olması, müalicə təsirinin gec üzə çıxması, cərrahiyyə kimi burada da müalicədən sonra hipotirodizmin qeyd olunması, hamilələrdə əks-göstəriş olmasıdır. Cərrahiyyə - əksər vaxt hipertiroidizmlərdə seçim üsulu deyil. Cərrahiyyəyə əsas göstərişlər simptomatik kompressiya verən iri urlar, aşağı RAİU göstəriciləri olan hallar, sənədləşdirilmiş və ya şübhəli tiroid kanser olanlar, iri və qeyri-funksional fotopenik (“soyuq”) və yaxud hipofunksonal düyünlər, hamilələr və yaxın 4-6 ayda hamiləliyi planlaşdıran qadınlar, yanaşı paratiroid vəzin xəstəlikləri olanlar və kənar effektlərə görə, yaxud şəxsi təşəbbüslə anitiroid dərmanlardan imtina edənlər sayılır. Orta ağırlıqlı və ağır oftalmopatiyada da cərrahi müalicə məqsədəuyğundur. Hipotiroidizm nədir? Hipotirodizm əksər vaxt vəzin özündə yaranmış dəyişikliklər nəticəsində az hormon istehsalı ilə bağlı yaranan bir vəziyyətdir. Hipotroidizm ifadə olunmuş və ya yumşaq ola bilər. İfadə olunmuş hipotiroidizmdə qanda T4 azalıb və TSH kompensator yüksəlib. Daha çox yayılmış yumşaq və ya subkliniki hipotirodizmdə isə TSH yüksəlsə də, T4 normadadır. Subkliniki hipotiroidizm ya heç bir simptom vermir, ya da hiperxolesterinemiya və yüngül ürək-damar sistemi xəstəlikləri əlamətləri ilə (məsələn, diastolik hipertenziya) özünü göstərir. Ümumuiyyətlə, hipotiroidizm çox yayılmış patoloji vəziyyətlərə aiddir. Məsələn, statistikaya əsasən ABŞ-da əhalinin 4-8%-də subkliniki hipotiroidizm, 0,3-0,4%-də isə ifadə olunmuş hipotiroidizm qeyd olunur. Diaqnoz qoyulan orta yaş adətən ömrün 50-ci illəridir. Qadınlarda kişilərə nisbətən 3 dəfə çox qeyd olunur. Doğuşdan sonra qadınların 5-10%-də tranzitor hipotiroidizm qeyd olunur. Hipotirodizmin ən mühüm səbəbi autoimmun proses olan xroniki limfositik tiroidit – Haşimoto xəstəliyidir. Digər səbəblərə endemik yod çatışmazlığı ilə bağlı hipotiroidizm, spesifik yatrogen hipotiroidizm (cərrahiyyədən, radioaktiv yod müalicəsindən, müxtəlif tirotoksik dərman qəbulundan sonra), boyun nahiyəsinə irradiasiyadan sonrakı hipotiroidizm, infiltrativ xəstəliklər, mərkəzi (hipofiz-hipotalamus) hipotroidizm aiddir. Əgər hipertirodizmdə hər şey sürətlənirdisə, hipotiroidizmdə hər şey ləngiyir. Xəsətələr yorğunluqdan, əzgünlik və süstlükdən şikayətlənirlər. Başqalarından fərqli olaraq onlara daim soyuqdur. Qəbizliyə meyllidirlər. Çəkiləri artır. Dəri quruyur, tüklər tökülür. Qadınlarda menstruasiya pozulmaları qeyd olunur. İrəliləmiş hallarda isə bradikardiya, diastolik hipertenziya, periorbital şişkinlik və üzün ödemi, qanda beta-karotinlərin yüksəlməsinə görə sarımtıl dəri, karpal tunel sindromu əlamətləri (əl barmaqlarında ağrılar) qeyd olunur. Palpasiyada və USM-də qalxanvari vəz böyümüş, kiçilmiş və normal ölçülərdə ola bilər. Laborator müayinələrdə tiroid paneldə TSH, T4 və T3 hormonları, antitellər ilə bağlı qeyd olunmuş dəyişikliklərlə yanaşı normoxrom normositik anemiya, hiperxolesterinemiya, hiponatriemiya və kreatin-fosfokinazanın yüksəlməsi qeyd oluna bilər. Endemik urun laborator diaqnostikasında isə yod-kreatin əmsalı və dəri-yod sınağı istifadə oluna bilər. Bütün ifadə olunmuş hipotireozlu xəstələr hormon əvəzedici müalicə almalıdırlar. TSH-da davamlı yüksəlmə qeyd olunan subkliniki hipotiroid vəziyyətlərin də tiroid preparatlarla müalicəsi məqsədəuyğundur. Digər əksər subkliniki hipotiroid vəziyyətlərin isə tibbi müşahidədə olması tövsiyyə olunur. Yekun Qalxanvari vəzin xəstəlikləri təkcə endokrinoloji deyil, ümumiyyətlə çox yayılmış xəstəliklərə aiddir. Ona görə də müxtəlif qeyri-spesifik şikayətlərlə müraciət edən xəstələrdə skrininq müayinələr aparılması məqsədə uyğundur. © Materiallardan istifadə edərkən hiperlinklə istinad olunmalıdır.
Published: 30.11.2017
...
