Baş beyin şişləri – yalnız faktlar

Baş beyin şişləri birincili və ikincili olmaqla 2 yerə ayrılır. İkincili şişlər ilk mənbəyi başqa orqanlarda olan bədxassəli törəmələrin baş beyinə metastazlarıdır. Birincili şişlərin isə mənbəyi baş beyində yerləşən toxumalardır. Əslində baş beyində qeyd olunan bütün şişləri patoloji nöqteyi-nəzərindən xoşxassəli və bədxassəli olmaqla da iki yerə ayırmaq olar. Amma hər bir neyrocərrah bilir ki, baş beyində elə şiş  lokalizasiyaları var ki, orada kiçik ölçüdə və hətta histoloji ən xoşxassəli törəmə də olsa  bu proses və onun cərrahi müalicəsi xəstə üçün katastrofik nəticələrə səbəb ola bilir.  Ona görə də baş beyin yeganə orqandır ki, proqnostik nəticə baxımından həkim  şişin növü ilə ilə yanaşı həm də operabelliyə görə mütləq lokalizasiyanı da nəzərə almağa məcburdur. Nadir hallarda da olsa, baş beynin birincili şişləri daha çox yaxın nahiyələrə metastaz verə bilir.

Epidemioloji məlumat

 – Bütün dünyada baş beynin birincili şişləri digər kanser növlərinə baxdıqda aparıcı yer tutmasa da,  bu şişlərinin sayında artım müşahidə olunur.
 – Baş beyin şişlərinin ən  mühüm kliniki əhəmiyyəti onun sayı ilə müqayisədə əksər halların ağır nəticələrə – uzun xəstələnmə müddəti,  əlillik və ölümə səbəb olmasıdır.
 – 2014-ci ildə Böyük Britaniyada qeydə alınmış bütün kanser hallarının 3%-ni baş beyin şişləri tutub və ötən əsrin 90-cı illəri ilə müaqyisədə il ərzində qeyd olunan şiş sayında 30%-ə qədər artım müşahidə olunur.
 – ABŞ-da kanserlə əlaqəli ölüm saylarının səbəbi kimi baş beyin şişləri 34 yaşdan aşağı şəxslərdə 2-ci yer, 35-54 yaşlı şəxslərdə isə 4-cü yer tutur.
 – Baş beynin birincili şişlərinin səbəbi əsasən naməlum olaraq qalır.
 – Lakin ailəvi-genetik faktorlar, yaşla bağlı xüsusiyyətlər, travmalar, radiasiya, kimyəvi maddələrin (pestisidlər) təsiri güman olunur.
 – Allergik və autoimmun xəstəlikləri olanlarda, habelə və xüsusilə baş beynin degenerativ patologiyalarında
 – Parkinson və Alsheymer xəstəliyi olan şəxslərdə baş beyin şişləri az rast gəlinir.
 – Qadınlarda  meningiomaların kişilərə nisbətən 2 dəfə çox qeyd olunması bu şişlərin qadın cinsiyyət hormonları ilə müəyyən əlaqəsinin olduğunu göstərir.   
 – Tədqiqatlara əsasən mobil telefonların və ümumiyyətlə mobil rabitə ilə bağlı elektromaqnit dalğaların baş beyin şişlərinə səbəb ola bilib-bilməməsi ilə bağlı birmənalı sübutlar yoxdur.
 – Hər halda,  mobil telefonu başa yaxınlaşdırılmış şəkildə  fasiləsiz olaraq  danışmağı 2 saata qədər  məhdudlaşdırmaq  və radio-telefonlardan isə ümumiyyətlə az istifadə etmək tövsiyyə olunur.

Baş beyin şişlərinin simptom-əlamətləri və növləri

 – Neyrocərrahiyyədə baş beyin şişləri növlərinin yaşla qeyd alınma tezliklərindəki  fərqləri nəzərə alınmaqla şərti olaraq 15 yaşa qədər və böyüklərdə olmaqla 2 qrupa ayrılır.
 – Anatomik olaraq baş beyin yarımkürələri arxa kəllə çüxurunda yerləşmiş beyin kötüyü və beyincikdən baş beyin qişalarının tarım çəkilmiş səhfəsi – beyincik çadırı (“tentorium”)  ilə ayrılır.
 – Bununla əlaqədar olaraq fərqli şiş növləri, simptomatika-cərrahi giriş fərqləri nəzərə alınmaqla bütün baş beyin şişləri supratentorial (“çadırdan üstdə”) və subtentorial və ya infratentorial (“çadırdan altda”) olmaqla da 2 yerə ayrılır.
 – Birincili baş beyin şişlərinin əksəriyyətini neyroepitelial toxumadan yarananlar təşkil edir.  Bunlarda isə ən çox astrositoma adlanan şişlər üstünlük təşkil edir. Şişi təşkil edən hüceyrələrin inkişaf dərəcəsi – differensiallaşması xüsusiyyətinə görə astrositomaların I-İV dərəcələri ayırd edilir. Ən ağır və ən çox yayılan növü  – IV dərəcəli astrositoma və ya multiformalı qlioblastomadır. Təəssüf ki, qlioblastomalar təkcə beyindaxili şişlərin deyil, ümumiyyətlə bütün onkologiyanın ən ağır, tam müalicəsi ən qeyri-mümkün formalarından biridir.
 – Şişlər həmçinin baş beyin qışalarından, kəllə-beyin sinirlərindən və baş beyində olan digər hüceyrə tiplərindən inkişaf edə bilər. Bunlardan ən çox yayılanı meningiomalardır.
 – 15 yaşdan aşağı şəxslərdə qeyd olunan şişlərin 80%-ə qədəri infratentorialdır. Əsas növləri serebral astrositoma və medulloblastoma adlanan şişlərdir. Nisbətən az hallarda ependimoma, xoroid kələf papilloması və beyin kötüyü astrositoması qeyd olunur.
 – 15 yaşdan aşağı şəxslərdə az hallarda qeyd olunan supratentorial şiş növləri bütün dərəcə növləri ilə astrositomalar, kraniofaringioma, ependimoma, dermoid/epdermoid şişlər, pinealoma və  primitiv neyroendokrin şişlərdir.
 – 15 yaşdan yuxarı şəxslərdə qeyd olunan şişlərin 80%-ə qədəri supratentorialdır. Bunlardan  40-50% astrositomadır ki, bunların da təxminən yarısı ən ağır şişlər – çoxformalı qlioblastomadır. Beləliklə,  multiformalı qlioblastoma bütün beyindaxili şiş növləri arasında ən çox yayılanıdır. Qlioblastoma beyin şişlərinin ən öldürücü forması olduğu üçün amerikalılar bunu çox vaxt məcazi mənada “The Terminator” adlandırırlar.
 – Böyüklərdə yayılan digər supratentorial şiş növləri 20-30% hallarda metastazlar, 15 % hallarda meningiomalar, 5% hallarda hipofiz adenomaları və 5 % hallarda isə oliqodendroqliomalardır.
– Böyüklərdə qeyd olunan infratentorial şişlər 20-30 % hallarda metastazlar, 6 % hallarda şvannomalar, 5% hallarda medulloblastomalar və 5% hallarda hemangioblastomalardır. 
– Baş beyin şişləri olan şəxslərdə ümumiyyətlə əsas simptom və əlamətlər 60 % hallarda başağrısı (15%-i erkən səhər başağrısı), qıcolmalar 33% hallarda, görməsində dəyişikliklər/papilledema isə 10-20%  hallarda qeyd olunur.
 – Baş ağrısının şiş mənşəli olmasına şübhə yaradan xüsusiyyətləri heç vaxt başağrısından şikayəti olmayan xüsusən orta yaşlı şəxslərdə son günlərdə qeyd olunmağa başlayan və getdikcə artan qeyri-spesifik başağrısı tipidir.
 – Nə qədər ağrılı olmasından asılı olmayaraq, əgər əlavə nevroloji başqa əlamət yoxdursa, uzun müddət epzodik və  xroniki qeyri-proqressiv qeyd olunan başağrıları   bir qayda olaraq beyin şişlərinə dəlalət etmir.
 – Bundan başqa kəllə-daxili təzyiqin artmasına görə ürəkbulanma və/və ya qusma, huş və davranış dəyişikliyi, iflic və parezlər kimi ocaqlı nevroloji dəyişikliklər qeyd oluna bilir.   – Diqqət: heç bir simptom və əlamət beyin şişi üçün spesifik deyil!
 – Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, oxşar əlamətlərlə yanaşı şişin lokalizasiyasındakı fərqlər simptomatikada da fərqlər verir. Belə ki, həm uşaqlarda, həm böyüklərdə supratentorial və infratentorial şişlər kəllədaxili təzyiqin yüksəlməsi simptom və əlamətləri verə bilir.
 – Lakin arxa kəllə çüxürünün anatomik xüsusiyyətlərinə görə bu simptom-əlamətlər xüsusən uşaqlarda daha tez qeyd olunur. Bunlar əsasən başağrısı, ürəkbulanma və qusma, qulaqlarda küy, torangörmə və papilledemadır. Xüsusən uşaqlarda ənsə nahiyəsində ağrı şübhəli simptomdur.
 – Bütün yaşlarda supratentorial şişlərə işarə edən xüsusiyyətlər disfaziya, ifliclər, sensor defisitlər kimi ocaqlı əlamətlər, qıcolmalar, mental status və şəxsiyyət dəyişiklikləri, görmə sahəsindəki pozulmalar və hipofiz adenomalarında endokrin pozulmalardır.  
 – Bütün yaşlarda infratentorial şişlərə işarə edən xüsusiyyətlər arxa kəllə çüxurundakı strukturların funksiyalarının patoloji dəyişiklikləri əlamətləri - ətrafların ataksiyası, trunkal ataksiya (“səndələmələr”), yerişin pozulmaları,  nistaqm və vertiqo (“başgicəllənmə”), kəllə-beyin sinirlərinin defisitləridir.

Ümumi diaqnostika        

 – Seçim müayinə metodu kontrastsız və kontrastlı MRT müayinəsidir. MRT hər hansı səbəbdən mümkün deyilsə kontrastsız və kontrastlı KT müayinəsi aparılır. Bəzi şiş növləri və lokalizasiyalarda PET müayinəsi, angioqrafiya və digər müayinələr də aparıla bilər.                                                                                                               
 – Böyük neyrocərrahi mərkəzlərdə bəzən göstərişə əsasən stereotaktik  və ya açıq biopsiya aparıla bilər. Streotaktik biopsiya KT və ya MRT nəzarəti ilə aparılır. Bu halda yanlış nümunə riski 2%-dir.

Müalicənin ümumi prinsipləri

1. Müşahidə
Xoşxassəli, təhlükəsiz loaklizasiyalı, kiçik və ləng böyüyən şişlərdə kliniki və neyrovizualizasion müşahidə tətbiq oluna bilər. Məsələn, 1 sm-dən kiçik,  kliniki əlamətlərsiz, konveksital lokalizasiyalı meningiomalarda xəstənin razılığı ilə belə taktika tətbiq olunur.  

2. Dəstəkləyici və digər dərman müalicəsi
 – psixoloji və sosial dəstək
 – vazogen şişətrafı serebral ödemi azaltmaq üçün kortikosteroidlər tətbiq olunur
 – antiepileptiklər
 – antifunqal və antibakterial preparatların bəzən dəstəkləyici müalicə kimi qəbulu
 – antidepressantlar
 – hipofiz adenomaları üçün xüsusi dərmanlarla effektiv  müalicə

3. Cərrahiyyə
 – açıq üsulla şişin total, hissəvi, dekompressiv və ya palliativ xaric edilməsi
 – likvor bloku olduqda şuntların qoyulması
 – bəzən hipofiz adenomalarında transsfenoidal mikroskopik və ya endoskopik cərrahiyyə

4. Radioterapiya
 – tam beyin radiasiyası
 – stereotaktik radiocərrahiyyə (qamma bıçaq, xətti akselerator)  

5. Ximioterapiya
 – xüsusilə, alkiləedici agentlər
 – intraoperasion ximioterapiya

Astrositomalar

Qeyd etdiyim kimi, birincili beyin şişlərinin ən çox qeyd olunan növləridir. Bədxassəlik   dərəcəsi və yaşam müddəti aşağıdakı kimidir: